Sadiq bəY ƏFŞar şEİRLƏr baki 2010

24

Qanı onlar ki, xəvasım idilər,

Xəlvəti-xasdə xasım idilər (3, s.910).

Məzmunundan şeirin Sadiq bəyin ömrünün son

çağlarında, onun uzun müddət xəstə olduğu zamanlarda

yazıldığını görürük.  M.Muradova bu şeir barədə yazır: 

«O, dərdə-qəmə tutulduğu günlərdə uzaqlaşan dostlarını

vəfasızlıqda təqsirləndirir.  Şairə görə dost dostuna dar

günündə qəmxar olmalı,  yoldaş,  sirdaş olmalıdır.  Bu

xasiyyət

dostlarda

yoxdursa, 

onda

dostluqdan, 

yoldaşdıqdan söz açmaq yersizdir»  (9,s.88).  Fikrimizcə, 

Sadiqi ömrünün sonlarında yazdığı bu şeirində ən çox

dünyadan getmiş dostlarının yoxluğundan,  yanında

olmadığından təəssüflənir.  «Yarlar yarlığı böyləmi olur? 

Yar qəmxarlığı böyləmi olur?» (3,s.911)-deyən şair daha

çox ötən günlərdə ona yaxın olan,  artıq dünyasını

dəyişmiş adamları yadına salır.  Təsadüfi deyil ki,  o

adlarını çəkmədiyi ustadlarını xatırlayır:

Qanı ol piri-rəhi-irşadım

Ki, hər işdə bar idi ustadım (3,s.911).

Məlum olduğu kimi,  Sadiqinin ən müxtəlif sahələrdə

görkəmli müəllimləri olubdur.  Ömrü boyu ustadlarına

minnətdar

olan

şair

onlarla

mənəvi

yaxınlığını

itirməmişdir. Sadiq bəyin rəssamlıqda müəllimi dövrünün

görkəmli sənətkarı Müzəffər Əli,  şeirdə isə Mir Sün'i və

başqaları olmuşdur.  «Məcməül-xəvas»  təzkirəsində

S.Əfşar Mir Sün'inin qoca yaşlarında belə istirahət

etmədən çalışdığını heyranlıqla qeyd edir:  «Şeir

sənətində bəndənin – mənim yol göstərənlərimdəndir. 

Şeirin  mühüm risalələrinin əksəriyyətini Mir həzrətlərinin

yanında oxumuşam.  Üç ildən artıq bir müddətdə başını

balışa qoyub istirahət etdiyini görmədim. Baxmayaraq ki, 

yaşı doxsana yaxın idi» (2, s.99).

---

25

M.Muradova Sadiq bəyin digər bir ustadı barədə

yazır: «Sadiqinin rübai ustası Xacə Ağamirlə də yaxınlığı

olmuşdur.  Belə ki,  Ağamir yazdığı şeirləri ilk dəfə

Sadiqiyə oxuyarmış»  (9,  s.30).  Bundan başqa,  şairin

həmədanlı Fəzainin tələbəsi olduğu,  ilk gəncliyində

şeirlərini Hafiz Sabuniyə təshih etdirdiyi barədə də

məldumatımız vardır (5, s.20). Fikrimizcə, şair dostlarının

yanında olmadığını deyərkən əsasən belə insanların

dünyanı tərk etməsindən qəmləndiyini bildirmişdir. 

Şeirdə onlar barədə oxuyuruq:

Yarlığ birlə tutarlardı əlim,

Dürüb istərlər idi dərdi-dilim.

Tiri olduqca dilara idilər,

Öldüğüm dəmdə Məsiha idildər.

Qanı ol əhli-vəfalar, qanı?

Mə'dəni-cudü-səxalar qanı? (3,s.911).

Şairin «Şərhi-məlal»  adlandırdığı 42  beytlik bu

əsərində dövrandan şikayət də əksini  tapıbdır:

Şimdi kim, saldı ayağdan məni çərx,

Bolmasun heç kişinin düşməni çərx (3, s.911).

Sadiq bəyə görə artıq dünyada bir mərd insan

qalmamışdır:

Dəhrdə qalmadı bir mərdanə,

Hərfi-sövtilə keçər əfsanə (3, s.911).

Şeirin sonunda müəllif yenə də saqiyə müraciət

edərək,  onun lütfü,  meykədənin abü havası ilə təsəlli

tapdığını söyləyir.

Sadiqinin şah Abbasa halını ərz etdiyi 34  beytlik, 

məsnəvi formasında türkcə    şeiri də onun ömrünün

İsfahanda yaşadığı son dövrlərinə aiddir. Buradan şairin

---

26

həmin vaxtlardakı vəziyyəti,  səhhəti barədə bəzi şeylər

öyrənirik:

Şah Təbrizə əzm qılğanda,

Əzm ilqarı cəzm qılğanda.

Bəxt sahibi-fəraş qıldı məni,

Mərəzə xacə taş qıldı məni.

Eylədi dur xaki-rahindən,

Saldı iraq məni sipahindən.

Şimdi üç ildən füzundur məni-zar

Ki, gəhi sağəm və gahi bimar (3, s.912-913).

Burada şahın Təbrizə səfər etdiyi vaxtdan söhbət

gedir.  Sadiqi xəstələndiyi üçün səfərdə iştirak edə

bilməmiş,  qoşundan uzaqlaşdırılmışdır.  Şairin üç ildən

artıq xəstə olduğunu öyrənirik.  Sadiq bəy bir dəfə Şah

Abbasın əmri ilə müalicə olunsa da,  vəziyyətinin

yaxşılaşmadığını xəbər verir,  şahdan dərdinə əlac

edilməsini xahiş edir.

S.Əfşarın türkcə şeirlər toplusundan sonuncu əsəri

şah sarayındakı bir qopçubaşıya müraciətən yazdığı

qitədir.  Məzmunca həcv olan bu şeirdə müəllif şah

fərmanına

riayət

etməyən

dövlət

məmurunun

özbaşınalığını kəskin tənqid edir, onu əhli-şər adlandırır:

Mən şamlu fəqiriyəm, sən qəcər bəgi,

Sən əhli-şərsənü sana bir əhli-şər gərək (3,s.917).

Özünü şamlu fəqiri adlandıran şair qacar elindən olan

qorçubaşının yadına salır ki,  şahın hökmünə boyun

endirməyənin boynu vurulmalıdır:

Abbas şah hökmünə endirmədin boyun,

Boynu yoğunlusan, sana tiğü təbər gərək (3,s.917).

Sadiqinin türkcə şeirlərində daha çox dünyəvi

məhəbbətin,  real insani münasibətlərin,  dostluğun, 

---

27

insanlar arasındakı mənəvi bağların təsvirini görürük. 

Müxtəlif dini təriqətlərdən uzaq olan şairin əsərlərində

təsəvvüf eşqinin mədhinə rast gəlmirik.

Lirikasında

həyatı

sevən, 

lakin

ətrafındakı

haqsızlıqlara göz yummayan istedadının,  xidmətlərinin

yetərincə dəyərləndirilməməsindən narazı olan, bununla

bərabər

təmkinini,  müdrikliyini itirməyən

Sadiqinin

məğrur səsini eşidirik.

Klassik ədəbiyyatı,  orta əsr Şərq poetikasını yaxşı

bilən S.Əfşar əsərlərində bədii ifadə vasitələrindən, 

təşbih,  istiarə,  məcaz,  təzad,  cinas,  təkrir,  bədii sual, 

təlmih,  təşxis və s.  poetik fiqurlardan məharətlə istifadə

etmişdir.  Bədii ifadə vasitələrinin köməyi ilə Sadiq bəy

lirik qəhrəmanının daxili dünyasını, ruhi aləmin inandırıcı, 

səmimi və təsirli boyalarla verə bilmişdir.

Təşdehlər bütün klassik ədəbiyyatımızda olduğu kimi, 

Sadiqi yaradıcılığında da önəmli rol oynayır. Şeirlərindən

birində şair eşqi canına düşmüş oda, sümüyündəki iliyini

yandıran şama bənzətməklə təşbeh yaradır:

Yenə nə bərq idi kim, saldı eşq canımğa

Ki, tüşdü şəm kibi məğzi-üstüxanımğa (3,s.897).

Bəzi təşbehləri yaradarkən müəllif canlı danışıq

dilindən

gələn

söz və

ifadələrdən istifadə edir. 

Sevglisinin yanında hörmətdən düşdüyünü bildirərkən o, 

«yanında itcə etibarım qalmadı»  (3,s.895)-deyir.  Bir it

qədər mənasını verən «itcə»  sözü ilə təşbeh yaradan

şair bu sözü danışıq dilindən poeziyaya gətirməklə

cəsarət nümayiş etdirir.

İstiarələr Sadiqi lirikasının ən mühüm bədii    ifadə

vasitələrindəndir.  Məlum olduğu kimi,  istiarədən istifadə

zamanı hər hansı bir predmetin, hadisənin əlaməti həmin

predmetin,  hadisənin

adı

çəkilmədən

başqasna

köçürülür.  «Verür ləliyə nisbət Xızr suyun Sadiqi yarın» 

(3,s.896)-misrasında

məşuqənin

dodağı

ləl

---