Sadiq bəY ƏFŞar şEİRLƏr baki 2010
Yüklə 396,44 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- PAŞA KƏRİMOV, filologiya elmləri namizədi Ə D Ə B İ Y Y A T 1. Əfşar Sadiq bəy.
- 2. Əfşar Sadiq bəy.
28 adlandırılaraq Xırzın içdiyi dirilik suyuna bənzədilmişdir. Dodaq əvəzinə «ləl» sözünü işlədən şair istiarə poetik fiqurundan istifadə etmişdir. Başqa bir yerdə «Cəhan gülzarının xəndan gülü bərbad olur axır» (3, s.909) – deməklə Sadiq bəy insanların yer üzündəki həyatının gec-tez sona çatacağından, insan həyatının müvəqqəti olduğundan danışır. Burada «cəhan gülzarı» ifadəsini qeyri-müstəqim mənada, həyat anlamında başa düşmək lazımdır ki, bu da istiarənin əlamətidir. Sadiqi yaradıcılığında ləffü nəşr
şəklində sözişlətmədən geniş istifadə olunur. Bu zaman beytin birinci misrasındakı sözlər növbəti beytdəki sözlərlə əlaqələndirilərək izah edilir: Yüz dövrə əgər eyləyə Yüsif, sənə yetməz, Məqdurmidir yetməsi xurşidə məhanın? (3,s.905). Birinci misrada lirik qəhrəmanın sevgilisi Şərq ədəbiyyatında gözəllik rəmzi olan Yusiflə müqayisə edilir. İkinci misrada Yusif məhə-aya, məşuqə (sən) isə günəşə bərabər tutulur. (Məlum olduğu kimi, klassik ədəbiyyatda Yusif həm də mahi-Kənan-Kənan ayı adlandırılır). Təbii ki, belə əlaqələndirmə zamanı məşuqə Yusifdən daha üstün çıxır: Məgər ay da günəşə bərabər olarmı?
Başqa bir misal: Gər xəyalı gəlməsə, gözdin qılay qət'i-nəzər, Sadiqi, hərgiz bu evi mehmansız körməyin (3,s.903). Birinci misradakı «xəyal» və «göz» ikinci misrada «ev» və «mehman» sözləri ilə əlaqələndirilir. Şair poetik məntiqlə aşiqin gözünü bir evə bənzədir. Ona görə bu gözün – evin mehmanı, qonağı – gözəlin xəyalı olmasa, onda bu gözün heç bir mənası qalmır. Sadiq bəyin yaradıcılığından gətirdiyimiz bu iki nümunə qarışıq (müşəvvəş) ləffü nəşrə aiddir. Ç ünki birinci misralardakı aydınlaşdırmaya ehtiyacı
olan 29 sözlərlə aydınlaşdırıcı sözlər eyni sırada, eyni fəqərədə deyil. Digər şairlər kimi, Sadiq bəy də fikrini daha təsirli etmək məqsədi ilə hər hansı bir hadisəni, keyfiyyəti şişirdərək mübaliğə bədii ifadə vasitəsindən geniş istifadə etmişdir: Göz yaşını vermə qəmi-ahi-səhərgahlərə, Yanar əflak könüldən çəkilən ahlərə (3,s.902). Şair özünə eşqinin dərdindən səhər çağı göz yaşı axıdıb, ah çəkməyi məsləhət görmür. Ç ünki könüldən çəkilən ahdan fələklər yana bilər. Burada istər-istəməz Füzulinin «fələklər yandı ahimdən» sözləri yada düşür. Fəzayi-kuyinə qoy seyri-əzm birlə qədəm Ki, zahir eylədi hər yanda laləzar gözüm (3,s.907). Şair sevgilisini ətrafı seyr etməyə dəvət edir. O, yarının qapısında o qədər ağlamışdır ki, indi onun yaşadığı evin hər yanı laləzara çevrilmişdir. Təzad sənətindən də Sadiq bəyin poeziyasında fikri daha poetik, təsirli ifadə etməyin vasitəsi kimi istifadə edilmişdir: Bu gün nihan səri-kuyinə gəlmişəm, ey dil, Nihani ah çəkib aşkar qılma məni (3,s.901). Müəllifin lirik qəhrəmanı ürəyinə müraciətlə deyir ki, bu gün gizlincə yarının yaşadığı yerə gəlmişdir, nihani- gizlincə olsa da, ah çəkib onu aşkar etməsin. Əks mənalı «Nihan» və «aşkar» sözlərinin bir misrada işlədilməsi təzad sənətinin əlamətidir. Sözünün təsir gücünü artırmaq üçün şair təkrirlərdən də məharətlə istifadə edir: Bu gecə can təndə mehmandur mən ilən, ey rəfiq, Bu gecə cananım da mehmanda bolğay kaş ki (3,s.900). Sözlərin misraların başlanğıcında təkrarı dilçilikdə leksik anafora adlanır. 30 Cinaslar Sadiqinin uğurla işlətdiyi bədii ifadə vasi- tələrindəndir: Gözünün mərdümi mərdümlik edib mane olur, Hər qaçan qətlim üçün tiğ çəkər müjganın (3,s.898). «Mərdüm» sözü həm göz bəbəyi, gözün qarası, həm də insan, adam mənalarında işlənir. Beytdə deyilir ki, hər dəfə gözəlin kirpikləri aşiqi öldürmək üçün xəncər çəkəndə onun gözünün mərdümü-qarası mərdumlük – insanlıq edərək buna mane olur. Burada «mərdüm» sözünün köməyi ilə cinas yaradılmışdır. «Gördü məni, ağlar üzümə gül kimi güldü» (3, s.905) misrasında «gül» sözünün həm çiçək, həm də gülmək mənalarnı bildirməsindən istifadə edən şair cinas yaratmışdır. Sadiq
bəy şeirlərində hüsni-təlil bədii
ifadə vasitəsindən dəfələrlə istifadə etmiş, bunun köməyi ilə bir sıra gözəl poetik obrazlar yaratmışdır. «Səbəb və bəhanə gətirməyin gözəlliyi» demək olan hüsni-təlildən istifadə zamanı bir əlamət və ya keyfiyyət, başqa əlamət və ya keyfiyyətin meydana gəlməsinə səbəb olur. Nəticədə ikiqat təsvir özünü göstərir. Kəsrəti-şəbnəmlə olmuşdur libası cümlə yaş, Günə qarşu hər dəm anınçün açar dəstar sübh (3,s.895). Beytdə deyilir ki, şəmbənim –şehin çoxluğundan sübhün libası tamam yaş olmuş, buna görə də o, öz dəstarını-əmmaməsini günə qarşı açmışdır. Burada poetik bir tərzdə sübhün açılmasından bəhs olunur. Sadiqi yaradıcılığında hüsni-təlil sənətindən istifadəyə dair daha bir nümunə: Bir kərrə turub qibleyi-rüxsarinə qarşu, Həsrətdən açıq qaldı gözü qiblənümanın (3,s.905). Aşiqin qibləsi olan gözəlin üzünü bir dəfə görən qiblənümanın – kompasın həsrətdən gözləri açıq
31 qalmışdır. Şairin bədii məntiqinə görə kompasın şüşə gözləri ona görə qapanmır ki, o, gözəlin həsrətini çəkməkdədir. Burakı «qiblə» və «qiblənüma» sözlərinin köməyi ilə naqis cinas yaradılıbdır. Sadiq bəyin təşxis sənətindən istifadə etmək məharətini onun qəsideyi-şitaiyyəsindən danışarkən qeyd etmişik. Sadiq bəy Əfşar doğma dili gözəl bilən, onun zəngin xəzinəsindən bacarıqla istifadə edən şairdir. Əsərlərini oxuduqca onun doğma dilin söz və ifadələrini yerli- yerində işlətdiyinin, dilin incəliklərinə bələdliyinin şahidi oluruq. Fikrimizcə, Sadiqinin türkcə şeirlər toplusunun bu ilk nəşri XVI-XVII əsrlər ədəbiyyat və dil tariximizi araşdıranlar üçün maraqlı mənbələrdən biri olacaqdır. Bu əsərin surətinin Təbriz Dövlət Kitabxanasından əldə edilməsində bizə kömək etmiş tədqiqatçı Rəhim Təbriziyə səmimi minnətdarlığımızı bildiririk.
tərcümə, qeyd və şərhlər: sənətşünaslıq doktoru Adil Qazıyevindir. Bakı: «Elm», 1971.
tərtibi, tərcümə, transfonoliterasiya, ön söz, izahlar və adlar göstəricisi: Əkrəm Bağırov. Bakı: «Elm», 2008.
(Fotosurət). Təbriz Dövlət Kitabxanası. №3616. 4. Füzuli Məhəmməd. Əsərləri. Altı cilddə. I Cild. Bakı: «Şərq-Qərb», 2005. Yüklə 396,44 Kb. Dostları ilə paylaş:
|