Sahibkarliğa və bazar iQTİsadiyyatinin iNKİŞafina yardim fondu
Yüklə 319,74 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 6. İSTİFADƏ EDİLMİŞ ƏDƏBİYYATIN SİYAHISI
25
• Milli iqtisadi sistemin uğurlu inkişafına əsaslanaraq, 2012-ci ildə iqtisadi inkişafın yeni keyfiyyət mərhələsinə keçməsini hədəfləyən ambisiyalı inkişaf strategiyası - “Azərbaycan- 2020: Gələcəyə baxış” konsepsiyası qəbul edilmişdir. Konsepsiyanın başlıca strateji məqsədi, mövcud imkan və resursları nəzərə almaqla, Azərbaycanda davamlı iqtisadi artım və yüksək sosial rifah, səmərəli dövlət idarəetməsi və qanunun aliliyi, insanların bütün hüquq və azadlıqlarının tam təmin olunması və vətəndaş cəmiyyətinin ölkənin ictimai həyatında fəal statusu ilə səciyyələnən inkişaf mərhələsinə nail olunması kimi təyin olunmuşdur. Lakin, iqtisadi sistemin inkişafının kifayət qədər şaxələndirilməsinin təmin olunmaması səbəbindən, bu konsepsiyasının realizasiyası, son iki ildə ciddi problemlərlə üzləşmişdir. Belə ki, “şaxələndirməyə” yanaşmada iqtisadi sistemin inkişafında daha məhsuldar və dayanıqlı hesab edilən, sistemin daxili inkişaf potensialının səfərbər olunması, “özünüinkişaf” qabiliyyətinin bərpası və inkişafın inklyuzivliyinin təmin olunması kimi xüsusiyyətlərə önəm verilməmişdir. Belə yanaşma, milli sistemin konyunktur dəyişiklərinə görə volotilliyinin hədsiz yüksəlməsi və inkişaf potensialının dayanıqlığının kəskin azalmasını doğurmuşdur. •
2014-cü ildən başlayaraq dünya neft bazarında baş verən konyunktur dəyişikləri, iqtisadi siyasətin özəllikləri fonunda, Azərbaycanda milli valyutanın 2015- ci ildə iki mərhələdə kəskin devalvasiyasını qaçılmaz etdi. Milli valyutanın kəskin ucuzlaşması, digər sahələrin fəaliyyəti üçün böyük resurs və bazar problemləri yaratdı. Fikrimizcə, ölkə iqtisadiyyatında yaranmış belə şəraitin əsas səbəbləri, neftin qiymətinin düşməsi fonunda azalan valyuta gəlirləri, əlverişli konyunktura zamanında qeyri-neft sektorunun zəruri inkişafının təmin edilməməsi, neft gəlirlərinin qeyri məhsuldar xərclənməsi və s. kimi iqtisadi siyasətin “boşluqları” sayəsində, iqtisadiyyatda yaradılmış dayanıqlıq potensialının zəifliyi hesab edilə bilər. •
Azərbaycan iqtisadiyyatında yaranmış çağdaş durum əslində, dövlət aktivlərinin idarəçiliyi xüsusiyyətlərindən qaynaqlanan, struktur və institusional xarakterə malikdir. Burada isə aparıcı rol, iqtisadi idarəetmədə təsərrüfatçılıq mexanizminin transformasiyasının və mülkiyyətinin dövlətsizləşdirilməsinin başa çatdırılmaması aid edilməlidir. Çağdaş Azərbaycan iqtisadiyyatının davam edən və özündə “böhran potensialını” daşıyan tranzitivliyinin ifadəsi kimi, bu iki mühüm arzu olunmaz xüsusiyyətin aradan qaldırılması məqsədi ilə, özəlləşdirmə və dövlət aktivlərinin idarəçiliyi fəlsəfəsinə yeni yanaşmanın tətbiqi son dərəcə zəruridir. •
inkişaf səviyyəsi və iqtisadi siyasət paradiqmasından asılıdır. Lakin aktivlərin istifadəsi ilə bağlı bir sıra ümumi prinsiplərin qorunması vacibdir: dövlət aktivlərinin istifadəsi, Dövlətin iqtisadi idarəetmədə əsas funksiyası olan rasional tənzimləyici roluna adekvat olmalıdır; resusların limit məhsuldarlığını və ya ona yaxın səviyyənin təmin edilməsinə hədəflənməlidir; əlverişli iqtisadi mühütin və təsərrüfat mexanizminin formalaşdırılması aktivlərin idarəedilməsinin ən çevik elementlərindən biri olmalıdır; təkmil rəqabət mühütinin formalaşdırılması inkişafın inklyuzivliyi və davamlılığının təmin edilməsini stimullaşdırmalıdır və s. 26
• Azərbaycan iqtisadiyyatında struktur xarakterli problemlərin mövcudluğu iki istiqamətdən qaynaqlanır və iqtisadi sistemin “özünü inkişaf qabiliyyəti” və dayanıqlığı səviyyəsinə təsir baxımından təhlükəli hesab olunur. Birinci istiqamət, Azərbaycan iqtisadiyyatının, keçmişdə formalaşmış “əyalət iqtisadiyyatı” xarakteri ilə bağlıdır. Digər
belə problemlərin həllinin yüksək
kapital
tutumluğudur.Tranzitiv xarakterli ölkələrin əksəriyyəti üçün xarakterik olan, iqtisadiyyatın struktur “harmoniyasızlığının“ həllinin, cari iqtisadi siyasət üçün prioritet olmamasının bir səbəbi də məhz sonuncu qeyd olunandır. •
İnsitutsional xarakterli problemlər, tranzitiv ölkələrdə əsasən, dövlət idarəetmə sistemində idarəetmə funksiyaları və vəzifələrinin təkrarlanmasına gətirən bürokratiya aparatının hədsiz genişliyi ilə şərtlənir. Belə vəziyyət, idarəetmə xərclərini yüksəltməklə məhsuldarlığın aşağı düşməsinə, iqtisadi sistemin fəaliyyətinin səmərəliliyinin azalmasına gətirir. •
Azərbaycan təcrübəsində, dövlət aktivlərinin idarəçiliyində yol verilən qeyri- səmərəlillklərin qiymətləndirilməsində, iqtisadi siyasətin məqsədlər piramidasında ierarxiyaların düzgün müəyyənləşdirilməməsi (hədəflər və ya vasitələrin seçimində səhvlərə görə), müxtəlif səviyyəli idarəedicilər tərəfindən qərar qəbulunda maraqlarla (karyera və ya maddi) tənzimlənən subyektivliyin yüksəkliyi kimi amillər fərqləndirilməlidir. Aktivlərin idarəçiliyində səmərəliliyin azalmasının konkret səbəbləri isə aşağıdakılar kimi təsnifləşdirilə bilər: ✓
Planlı iqtisadiyyat dövründə əsası qoyulmuş, qanunlarla verilən güzəştlər sayəsində, dövlət müəssisələrinin ictimai məsuliyyəti və cavabdehliyi ilə təsərrüfatçılıq nəticələrinin adekvatlığı prinsipi qorunmur. Ona görədə, əsaslı xərcləri dövlət maliyyə sistemindən qarşılanan dövlət müəssisələri ilə, özəl (yerli və ya xarici) müəssisələrin təsərrüfatçılıq mexanizminə görə heç bir fərq yoxdur. Belə müəssisələrin bir çoxu hətta öz xarici kredit öhdəliklərini də çox vaxt, “təkrar borc sazişləri” vasitəsi ilə dövlətə “ötürür”. ✓
Dövlət müəssisələri və onların ixtisaslaşmalar üzrə formalaşmış birliklərinin adi müəsssisələrdən çox mühüm bir fərqi, onların bəzilərinin formalaşmış ənənə və ya ”xüsusi statusları” sayəsində de-fakto əldə etdikləri “qeyri-leqal idarəetmə funksiyaları” hesabına, bir çox hallarda inhisarçılıq səviyyəsinə catan daha əlverişli biznes mühütinə malik olmasıdır.Belə müəssisələr, həm də, öz sahələri ilə yanaşı geniş spektrdə, təsərrüfatçılıq mühütinə ciddi təsir gücünə malikdir. Nəzərə almaq vacibdir ki, onların bəziləri iqtisadi dövriyyədə qiymət trendlərini formalaşdıran güclərdir və bu kimi səbəblərdən əslində kifayət qədər yüksək mənfəətliliyə malik olmalıdırlar. Nəzərə almaq vacibdir ki, belə müəssisələrin indiki fəaliyyət “qaydası”nın iqtisadiyyata mənfi təsirləri, yalnız qeyd olunan maliyyə nəticələri ilə bağlı məqamlardan ibarət deyildir. Onların mövcud “fəaliyyət modelini“ həm də, iqtisadiyyatda təkmil rəqabət mühütinin formalaşdırılmasının əsas maneələri hesab etmək olar. Fikrimizcə, bazar iqtisadiyyatı yolunda artıq ən azı 25 illik tarixə malik olan ölkəmizdə, rəqabət münasibətlərini tənzimləyən xüsusi qanunun və ya daha düzgünü, 27
rəqabət məcəlləsinin indiyədək qəbul olunmamasına əngəl yaradan mühüm amillərdən biri də, belə “ağır çəkili” müəssisələrin mövqeyidir. ✓
Azərbaycanda Dövlət aktivlərinin istifadənin səmərəliliyini xarakterizə edən məqamların mühüm bir istiqaməti, struktur yaradıcı rola malik bank sisteminin fəaliyyətidir. Yaradılmış əlverişli şəraitə rəğmən, böyük həcmdə dövlət aktivlərini idarəedən bank - kredit müəssisələrinin fəaliyyətini məqbul hesab etmək olmaz. Bir tərəfdən onlar, azad bazar münasibətləri şəraitində “ucuz”, yüksək mənfəətə istiqamətlənən özəl bank qurumlarının iqtisadi mühitə mənfi təsirlərinin neytrallaşdırılmasını təmin edə bilməmiş, hətta öz “dar” təsərrüfat maraqları naminə, şəraitin daha da ağırlaşmasına səbəb olmuşlar. Belə ki, milli maliyyə bazarının əsas hissəsini təmin edən müvafiq banklar, real sektorda de-fakto formalaşmış mənfət normasına və Mərkəzi bankın uçot dərəcəsinə nisbətən, “hədsiz” yüksək kredit faizlərinin yaranmasını dəstəkləməklə bərabər, beynəlxalq maliyyə bazarlarından ucuz kredit resuslarını cəlb etməklə, uzun illər ərzində manatın məzənnəsinin süni möhkəmlənməsinin stimullaşdırılmasına xidmət etmişlər. ✓
Mərkəzi Bankın pul-kredit siyasətinin formalaşdırılmasında uzun dövr ərzində inflyasiya hədəflənməsinə üstünlük verilməsi, manatın “bahalaşması” və kredit faizlərinin yüksəkliyini şərtləndirən əsas amillərdən biri olmuşdur. Son illərdə öz valyuta ehtiyatlarını 15 mlrd. dollara qədər yüksəldən (dövlət ehtiyatlarının təxminən 30%) Mərkəzi Bank, “bank sisteminin sağlamlaşdırılması” xərclərininin zəruriliyini əsaslandıraraq, mövcud qanunvericiliyə uyğun olaraq öz mənfəətindən, mülkiyyətçi gəlirləri qismində Dövlət büdcəsinə, son 10 ildə demək olar ki, ayırmalar etməmişdir. ✓
Dövlət aktivlərindən istifadənin vəziyyətini qiymətləndirilməsində, dövlət unitar və korporativ müəssisələrinin, mülkiyyətçinin gəliri kimi, Dövlət büdcəsinə ödəmə və ayırmalarının çox zəif dinamikası mühüm qeyri-səmərəlilik göstəricisidir. 01.10. 2016-cı il tarixinə özəlləşdirmə prosesində yaradılmış və hazırda səhmləri bütövlükdə, yaxud qismən dövlətə məxsus 173 səhmdar cəmiyyəti tərəfindən dövlət büdcəsinə, özəlləşdirmədən əldə edilən vəsaitlər kimi, 2015-ci ildə cəmi 40,0 min, 2016- cı ilin 9 ayı ərzində 31,2 min manat daxil edilmişdir. ✓
Yüksək likvidli aktivlər olan, vahid xəzinə hesabının qalığı və onun idarəetməyə verilməsindən daxilolmaların dinamikasıda da məqbul deyildir. Xəzinə qalığının idarə olunmasının gəlirliyi 2015-ci ildə 0.26%, 2016-cı ildə 0,27% olmaqla, 2017-ci ildə 0,7% proqnozlaşdırılmışdır. ✓
xərclər, kifayət qədər yüksək olmaqla, dövlət büdcəsinin gəlirlərinin təqribən 10,3%- ni, xərclərin isə 9,9%-ni təşkil edəcəyi proqnozlaşdırılır. Bir sıra inkişaf etmiş ölkələrin təcrübəsinə əsaslanaraq qeyd etmək istərdik ki, borclanma strategiyasında xüsusilə nəzarət zərfi dövlətə məxsus Səhmdar Cəmiyyətlərində və dövlət şirkətlərində mövcud olan hər bir kredit xəttinə fərdi yanaşmaqla onun gəlir və xərc dövriyyəsi nəzərə alınmaqla, borcun qaytarılmasının müvafiq müddətlər üzrə tənzimlənməsi, dövrü olaraq valyuta risklərinin qiymətləndirilməsi, vaxtında müvafiq müdaxilələrin edilməsi və digər təhlili nəticələrin ölkənin inkişafı ilə 28
uzlaşdırılması xüsusi əhəmiyyətə malikdir. Bu zaman borcun maliyyə xarakteristikası nəzərə alınmaqla ən aşağı xərclə tələb olunan maliyyələşmənin həyata keçirilməsindən əlavə xarici makroiqtisadi şokların büdcəyə və gələcək uzunmüddətli xərclərə təsirinin azaldılması borc yükü portfelinin tərkibini prioritet olaraq göstərilməlidir. Dövlət mülkiyyətinin özəlləşdirilməsindən daxilolmalar, həmişə çox böyük kəsirlərlə icra edilmişdir. Məsələn, 2016-cı ildə,dövlət əmlakının özəlləşdirilmə- sindən 100.0 mln.manat həcmində tapşırığa qarşı, cəmi 4,7 mln. manat və ya tapşırığın 4,7%-i qədər vəsait daxil olmuşdur. Eyni zamanda nəzərə almaq vacibdir ki, özəlləşdirmə məqsədi ilə ƏMDK sərəncamına verilmiş və hazırda özəlləşdirilməmiş 739 dövlət müəssisə və obyektlərinin əsas vəsaitlərinin dəyəri 34.7mln. manat, özəlləşdirilməsinə məhdudiyyətlər qoyulmamış və tam özəlləşdirilməmiş 157 səhmdar cəmiyyəti üzrə nizamnamə kapitalında dövlətə məxsus payın həcmi 72,5 mln. manat təşkil etmişdir. 2017-ci ildə isə dövlət büdcəsi kəsirinin maliyyələşdirilməmənbələrindən biri kimi, dövlət əmlakının özəlləşdirilməsindən daxilolmalar 200,0 mln. manat müəyyən edilmişdir. Hesab edirik ki, tapşırığın yerinə yetirilməsi ilə yanaşı, dövlət müəssisələrinin əsas profilindən kənar xərclərinin azaldılması ilə onların fəaliyyətinin səmərəliliyinin artırılması üçün şərait yaradacaqdır.Beləliklə, dövlət əmlakının özəlləşdirilməsindən daxilolmalar üzrə nəzərdə tutulmuş tapşırıqların yerinə yetirilməsi üçün ilk növbədə ƏMDK-nın sərəncamında olan və özəlləşdirilməsinə məhdudiyyətlər qoyulmamış müəssisə və obyektlərin, səhmlərin, hissələrin, torpaq sahələrinin özəlləşdirmə prosesini sürətləndirməklə başa çatdırılması, özəlləşdirmədən daxilolmalar üzrə borc qalığının dövlət büdcəsinə ödənilməsinin təmin edilməsi ilə potensial ehtiyatların cəlb olunması və tam istifadə edilməsi məqsədəuyğundur. ✓
Ekspertlərin qiymətləndirmələrinə görə, dünyada 90-cı illərin iqtisadi böhranları göstərdi ki, iqtisadiyyatın tərkib hissələrinin, amillərinin qarşılıqlı asılıqlıqları və ya zəifliklərini aşkar etmək üçün yalnız dəyişkən axınlara əsaslanmaq olmaz. Beləki, ölkənin, xüsusi ilə tranzitiv xarakterə malik ölkələrin, əvvəlki, daha əlverişli dövrdə toplanmış aktiv və passivləri arasındakı uyğunsuzluqlar, yaranmış iqtisadi problemləri aşkar etmək üçün əlavə, lakin təsirli arqumentə çevirilməkdədir. Araşdırmalar göstərir ki, bir sıra ölkələrdə, o cümlədən axırıncı iki ildə Azərbaycanda baş vermiş son maliyyə böhranlarının səbəbi, bilavasitə axınların sadə disbalansı yox, investorların etimadının qəfildən itməsi nəticəsində maliyyə aktivlərinin qiymətlərinə təsirləri və ya aktivlərin azalması ilə birgə, xarici valyutada ifadə olunmuş borcların artması fonunda, aktivlərin dəyərinin azalmasına gətirən valyuta böhranları olmuşdur. Ona görədə belə bir mülahizəni formalaşdırmaq mümkündür ki, Dövlətin iqtisadi fəaliyyətdə real və faktiki təsirləri, idarəetmə üçün qəbul edilmiş yanaşmalardan əhəmiyyətli dərəcədə asılıdır. Məsələn, “klassik yanaşma” çərçivəsində dövlətin tənzimləyici rolunun inkarı, müasir cəmiyyət və iqtisadi münasibətlərin fəlsəfəsi baxımından mümkünsüzdür. Lakin, burada vacib bir məqamı yaddan çıxarmaq olmaz: Dövlətin həll edici rolu, daha böyük resurslara malik olması ilə yox, formalaşdırdığı milli təsərrüfatçılıq mühüti və apardığı iqtisadi siyasətin, ilk növbədə dövlət aktivlərindən iqtisadi inkişafı stimullaşdırmaq və zəruri məqamlarda dəstəkləmək xarakteri ilə şərtlənir. 29
✓ Milli iqtisadi sistemlərin inkişafının dünya təcrübəsini və arzu olunan inklyuzivliyi xüsusiyyətlərini nəzərə alaraq, dövlət aktivlərindən istifadənin mümkün nəticələri haqqında aşağıdakı mülahizələri formalaşdıra bilərik: •
bütün aktivlərinin daha səmərəli istifadəsinin qiymətləndirilməsi ilə mümkündür; •
Maddi və qeyri maddi tərkibə malik olan dövlət aktivlərinin təsir edici gücü, müasir dövrdə, daha geniş təsir sferasına malik olan qeyri maddi aktivlərin prioritetliyi ilə formalaşır; •
Aktivlərin idarə edilməsi, dövlətin iqtisadi inkişaf strategiyası və siyasətinin əsas dominantı olmaqla bərabər, iqtisadiyyatda mühüm struktur yaradıcı vasitə hesab edilməlidir; •
Dövlət aktivlərinin səmərəliliyi, aktivlərin istifadəsində harmonikliyin, çevikliyin və komplekslilyin “sinergiyası”, kumilyativliyi ilə müəyyənləşir; •
sahəvi strukturunun rasionallaşdırılmasında fiskal və monetar siyasətlə yanaşı, əmlakın dövlətsizləşdirilməsi, özəlləşdirilməsi və korporativləşdirilməsi ən təsirli siyasət alətləri hesab olunur. ✓
Müasir dövrdə özəlləşdirməyə təsir edın qüvvələr bir neçə istiqamətə ayrılır: praqmatik, iqtisadi, fəlsəfi, ticari və populist. Praqmatiklər dövlətin inkişafına ən az xərclərlə nail olmağı; Cefferson yanaşması adlanan, fəlsəfi və ya ideoloji prizmadan tərəfdarları, “daha azı idarə edən daha yaxşı idarə edər” məntiqinə əsaslanmağı;Ticari marağı olanlar, dövlətin xərclərinin biznes fəaliyyətinə yönəldilməsini; Populistlət isə, daha yaxşı cəmiyyətə malik olmaq üçün, böyük ictimai və özəl bürokratiyanın gücünü azaldaraq, xalqın öz ümumi ehtiyaclarını qarşılaya bilmə imkanlarının yaradılmasını və artırılmasının istəyirlər. Bütövlükdə özəlləşdirməni zəruri edən, aktuallaşdıran və təşviq edən əsas səbəblərin hamısı dövlətin davam edən böyüməsindən qaynaqlanan təhdidlərdən yaranır. Dövlətin “böyüklük” dərəcəsi, ölçüləri üç parametrlə qiymətləndirilir: dövlətin xərcləri, dövlət sektorunda çalışanların sayı və dövlət strukturlarının sayı. Dövlətin davamlı böyüməsinə təsir edən amilləri də 3 qrupa ayırmaq olar: Cari və potensial xidmət istehlakçıları tərəfindən dövlət xidmətlərinə artan
✓
Ayrı-ayrı ölkələrdə özəlləşdirmə strategiyası və metodlarının bir-birindən əsaslı fərqlənməsinin səbəbləri, ilk növbədə inkişaf səviyyəsinin tələbləri və məqsədlərdən asılıdır.Məsələn,Azərbaycanda özəlləşdirmə strategiyasını şərtləndirən amillər fikrimizcə, Dövlət mülkiyyətinin özəlləşdirilməsinin seçimiş məqsədləri - sahibkarlar sinfinin formalaşdırılması; ictimai mülkiyyətin ədalətli bölgüsünün təmin edilməsi və Dövlət büdcəsinin yeni gəlir kanalının yaradılması olmuşdur. Özlüyündə normal hesab edilə biləcək bu məqsədlərin fikrimizcə uyuşmazlığı səbəbindən alınmış nəticələri məqbul hesab etmək olmaz. 30
✓ Mükiyyətin dövlətsizləşdirilməsinin, dünya təcrübəsindən çıxış edərək, Azərbaycanda özəlləşdirmə prosesinin perspektivinə mövcud iqtisadi reallıqlar çərçivəsində müsbət təsir göstərmək imkanına malik olan xüsusiyyətlərə diqqət yetirilməsini vacib hesab edirik. Avropa ölkələrində özəlləşdirmə üzrə kifayət qədər təcrübə toplansa da, onun Azərbaycanda bir başa tətbiqi məqsədə uyğun hesab edilmir. Əvvəla, Azərbaycanda səhmlərin real məzənnəsini müəyyənləşdirən fond birjaları və ona tələbin formalaşmasında mühüm rol oynaya biləcək sərbəst kapital bazarı yoxdur. İkincisi, özəlləşdirmənin gedişində xüsusi rol oynamaq imkanına malik investisiya mühiti və ona təminat məsələləri bizim ölkəmizdə külli miqdarda maliyyə vəsaitlərinin səfərbərliyə alınmasını tələb edir və onun həcmi ilə nəticənin səmərəliliyi arasındakı mütənasiblik xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Qərb dövlətlərinin özəlləşdirmə təcrübəsi sübut edir ki, müəssisələrin iqtisadi effektliyi mülkiyyət hüquqlarından çox rəqabətdən asılıdır. Çünki, özəlləşdirmə heç də birdən-birə, proses başa çatan kimi avtomatik surətdə ictimai istehsalda xərclərin aşağı düşməsi mexanizmi yarada bilməzdi. Belə olan halda da nəticədə bu prosesdən qısa müddət ərzində daha çox ölkə vətəndaşının uda bilməsi şübhəli görünür. Bu məqsədə tez nail olmaq dərəcəsi özəlləşdirmədən sonrakı dövrdə mülkiyyət hüquqlarının yenidən bölgüsü, investisiya mühitinin əlverişli əsaslarla qərarlaşması və bu istiqamətli çoxsaylı amilərdən asılıdır
1.
Боб Траа, Алина Караре, Чистая стоимость государственных активов, İMF Финансы и Развития, июнь,2007 2.
3.
R.T.Həsənov İqtisadi siyasət: metodologiya və praktika, Bakı,2009 il 4.
Azərbaycan rəqəmlərdə 2016 DSK nəşri,Bakı 2016 il 5.
Milli hesablar sistemi 2016 DSK nəşri ,Bakı 2016 il. 6.
www.economy. gov.az 7.
www.maliyye.gov.az 8.
www.stateproperty.gov.az 9.
www.azstat.gov.az 10.
Yüklə 319,74 Kb. Dostları ilə paylaş:
|