5
Aparılmış araşdırmalarla sübut edilmişdir ki, Azərbaycan iqtisadiyyatında struktur
problemləri iki istiqamətdən qaynaqlanır və iqtisadi sistemin “özünü inkişaf
qabiliyyəti” və dayanıqlığı səviyyəsinə təsir baxımından təhlükəli hesab olunur. Birinci
istiqamət, Azərbaycan iqtisadiyyatının Sovet mirası olan “əyalət iqtisadiyyatı”
xarakteri ilə bağlıdır. Digər amil, problemlərin həllinin yüksək kapital tutumluğudur.
Tranzitiv xarakterli ölkələrin əksəriyyəti üçün xarakterik olan, iqtisadiyyatın struktur
“harmoniyasızlığının“ həllinin, cari iqtisadi siyasət üçün prioritet olmamasının bir
səbəbi də məhz sonuncudur. İnsititutsional xarakterli problemlər, tranzitiv ölkələrdə
əsasən, dövlət idarəetmə sistemində idarəetmə funksiyaları və vəzifələrinin
təkrarlanmasına gətirən bürokratiya aparatının hədsiz genişliyi ilə şərtlənir.
Ekspertlərin qiymətləndirmələrinə görə axırıncı iki ildə Azərbaycanda baş vermiş son
maliyyə böhranlarının səbəbi, bilavasitə axınların sadə disbalansı yox, investorların
etimadının itməsi nəticəsində maliyyə aktivlərinin qiymətlərinə təsirləri və ya
aktivlərin azalması ilə birgə, xarici valyutada ifadə olunmuş borcların artması fonunda,
aktivlərin dəyərinin azalmasına gətirən valyuta böhranları olmuşdur. Ona görədə belə
mülahizə formalaşdırmaq mümkündür ki, Dövlətin iqtisadi fəaliyyətdə real və faktiki
təsirləri, idarəetmə üçün qəbul edilmiş yanaşmalardan əhəmiyyətli dərəcədə asılıdır.
Dövlətin həll edici rolu, daha böyük resurslara malik olması ilə yox, formalaşdırdığı
milli təsərrüfatçılıq mühüti və apardığı iqtisadi siyasətin, ilk növbədə dövlət
aktivlərindən iqtisadi inkişafı stimullaşdırmaq və zəruri məqamlarda dəstəkləmək
xarakteri ilə şərtlənir. Milli iqtisadi sistemlərin inkişafının dünya təcrübəsini və arzu
olunan inklyuzivliyi xüsusiyyətlərini nəzərə alaraq, tədqiqat işində dövlət
aktivlərindən istifadənin mümkün nəticələri formalaşdırılmışdır.
Müəyyənləşdirilmişdir ki, Azərbaycanda özəlləşdirmə strategiyasını şərtləndirən
amillərə, Dövlət mülkiyyətinin özəlləşdirilməsinin seçimiş məqsədləri - sahibkarlar
təbəqəsinin formalaşdırılması; ictimai mülkiyyətin ədalətli bölgüsünün təmin edilməsi
və Dövlət büdcəsinin yeni gəlir kanalının yaradılması aid edilə bilər. Özlüyündə
normal hesab edilə biləcək bu məqsədlərin, uyuşmazlığı səbəbindən, özəlləşdirmənin
alınmış nəticələrini məqbul hesab etmək olmaz. Ona görədə, mükiyyətin
dövlətsizləşdirilməsinin,
dünya
təcrübəsindən
çıxış
edərək,
Azərbaycanda
özəlləşdirmənin perspektivinə mövcud iqtisadi reallıqlar çərçivəsində müsbət təsir
göstərmək imkanına malik olan xüsusiyyətlərə diqqət yetirilməsi son dərəcə vacibdir.
Azərbaycan təcrübəsində, dövlət aktivlərinin idarəçiliyində yol verilən qeyri-
səmərəlillklərin qiymətləndirilməsində, iqtisadi siyasətin məqsədlər piramidasında
ierarxiyaların düzgün müəyyənləşdirilməməsi, müxtəlif səviyyəli idarəedicilər
tərəfindən qərar qəbulunda maraqlarla tənzimlənən subyektivliyin yüksəkliyi amilləri
fərqləndirilməlidir. Analtik tədqiqatların nəticəsi olaraq Azərbaycanda aktivlərin
idarəçiliyində səmərəliliyin aşağı olmasının konkret səbəbləri identifikasiya
olumuşdur. Belə səbəblərə:qanunlarla verilən güzəştlər sayəsində, dövlət
müəssisələrinin ictimai məsuliyyəti və cavabdehliyi ilə təsərrüfatçılıq nəticələrinin
adekvatlığı prinsipinin qorunmaması; Dövlət müəssisələrinin formalaşmış ənənə və ya
”xüsusi statusları” sayəsində de-fakto əldə etdikləri “qeyri-leqal idarəetmə
funksiyaları” hesabına, bir çox hallarda inhisarçılıq səviyyəsinə catan daha əlverişli
6
biznes mühütinə malik olması; mühüm struktur yaradıcı əhəmiyyətə malik, böyük
həcmdə dövlət aktivlərini idarəedən bank - kredit müəssisələrinin, o cümlədən Mərkəzi
bankın real sektorun tələblərinə adekvat olmayan qeyri-məqbul fəaliyyəti; Dövlət
borcuna və öhdəliklərinə xidmət edilməsi ilə bağlı xərclərin sürətlə artması fonunda,
borcları “yaradan” dövlət unitar və korporativ müəssisələrinin, mülkiyyətçinin gəliri
kimi, Dövlət büdcəsinə ödəmə və ayırmaların, həmçinin yüksək likvidli aktivlər olan,
vahid xəzinə hesabının qalığı və onun idarəetməyə verilməsindən daxilolmaların
azalan dinamikası; Dövlət mülkiyyətinin özəlləşdirilməsindən daxilolmaların ənənəvi
olaraq böyük kəsirlərlə icra edilməsi və özəlləşdirilmiş müəssisələrin tam gücü ilə
fəaliyyət göstrəməməsi və s.
Beləliklə, Azərbaycan iqtisadiyyatında müstəqillik dövrünün iqtisadi inkişaf yolunun,
idarəçiliyin səmərəliliyi baxımından təhlilindən alınan nəticələri əsas götürərək,
aşağıdakı
siyasət
tədbirlərinin
həyata
keçirilməsi
tövsiyyə
edilmişdir:
Özəlləşdirilmənin əsas missiyası, iqtisadiyyatın “dövlətsizləşdirilməsi” kimi qəbul
edilməlidir. Yeni yanaşma əsasında, özəlləşdirmənin realizasiyası, Dövlətin bilavasitə
iqtisadi
fəaliyyətdən
rasional
və
sürətli
uzaqlaşması
üzrə
tapşırıqların
formalaşdırılması, o cümlədən özəlləşdiriləcək dövlət müəssisələri sferasının mümkün
qədər genişləndirilməsi, müvafiq müəssisə və obyektlərin, hissələrin, torpaq
sahələrinin özəlləşdirilməsinin başa çatdırılması, özəlləşdirmədən dövlət büdcəsinə
daxilolmaların təmin edilməsi və ölkədə fond bazarının normal fəaliyyətinin,
korporativ müəssisələrin səhmlərinin daimi bazarının təmin edilməsi və s. kimi
məsələləri ehtiva etməlidir.
Dövlət zəmanəti ilə borclanma strategiyasında, nəzarət zərfi dövlətə məxsus
səhmdar cəmiyyətlərində və şirkətlərində mövcud kredit xəttlərinə fərdi
yanaşmaqla, borcun tənzimlənməsi, mütamadi olaraq valyuta risklərinin
qiymətləndirilməsi və kredit layihələrinin bağlanması və resurslarının istifadəsinə
nəticəlilik və səmərəlilik baxımından dövlət maliyyə nəzarətinin təmin edilməsi; Dövlət
borcunun maliyyə xarakteristikası nəzərə alınmaqla, ən aşağı xərclə tələb olunan
maliyyələşmənin təmin edilməsi ilə yanaşı, xarici makroiqtisadi şokların büdcəyə və
uzunmüddətli xərclərə təsirinin azaldılması məqsədilə borc yükünün valyuta
prioritetləri müəyyənləşməlidir.
Dövlət aktivlərindən istifadənin səmərəliliyinin yüksəldilməsi məqsədi ilə iqtisadi
idarəetmə modelində bir sıra dəyişiklər aparılmalıdır. Dəyişiklərin əsas xəttini təkmil
rəqabətliliyin və dövlət aktivlərinin vahid idarəçilik prinsiplərinin formalaşdırılması
təşkil etməlidir. Belə yanaşmailk növbədə, Büdcə və Rəqabət məcəllələrinin qəbul
edilməsini, fiskal və monetar siyasətlərin koordinasiyasının gücləndirilməsi, dövlət
gəlir və xərclərinin büdcədə tam akkumliyasiyasının təmin edilməsi, dövlət
müəssisələrinin mahiyyyət etibarı ilə, dövlət vəsaitləri vasitəsi ilə, “xeyirxahlıq”
missiyalarının qadağan edilməsi, təkrarlanan funksiyaları icra edən idarəetmə
orqanları və təşkilatların birləşdirilməsi vasitəsi ilə, dövlət xərclərinin azadılması,
idarəetmə sistemində inzibatçılıq və maliyyələdirmə modellərinin adekvatlığını təmin
edilməsi və s. məsələləri həll edilməlidir.