11
inklyuzivliyinin təmin olunması kimi xüsusiyyətlərə önəm verilməməsi ilə
səciyyələnir. Belə yanaşmanın böyük ehtimallı, lakin, ən arzu olunmaz, mümkün
nəticəsi, milli sistemin konyunktur dəyişiklərinə görə volotilliyinin hədsiz yüksəlməsi
və onun inkişaf potensialının dayanıqlığının kəskin azalmasıdır. Təəssüf ki,
Azərbaycan iqtisadiyyatı da belə nəticədən qaça bilmədi. Belə ki, 2014-cü ildən
başlayaraq dünya neft bazarında baş verən konyunktur dəyişikləri, milli iqtisadi
siyasətin özəllikləri fonunda, 2005-ci ildən etibarən mökəmlənən və artıq stabil
valyutaya çevirilmiş manatın, 2015-ci ildə iki mərhələdə kəskin kəskin devalvasiyasını
qaçılmaz etdi. Bazar prinsiplərinin hakim olduğu iqtisadi münasibətlər sistemində milli
valyutanın belə “gözlənilməz” kəskin ucuzlaşması təbii ki, digər sahələrin fəaliyyəti
üçün böyük resurs və bazar problemləri (qiymətlərin formalaşmış harmoniyasının və
mənfəətlilik səviyyəsinindəyişməsi, iqtisadi fəallığın aşağı düşməsi və s.) yaratdı.
Fikrimizcə, ölkə iqtisadiyyatında yaranmış belə şəraitin əsas səbəbləri, neftin
qiymətinin düşməsi fonunda azalan valyuta gəlirləri, əlverişli konyunktura
zamanında qeyri-neft sektorunun zəruri inkişafının təmin edilməməsi, neft gəlirlərinin
qeyri məhsuldar xərclənməsi və s. kimi iqtisadi siyasətin “boşluqları” sayəsində,
Azərbaycan iqtisadiyyatında yaradılmış dayanıqlıq potensialının zəifliyi hesab edilə
bilər. Lakin ölkəmizdə 2014-cü ildən başlayan iqtisadi böhranının sonrakı sürətli
dərinləşməsinin səbəbləri, yalnız yuxarıda qeyd olunanlardan ibarət deyildir. Hesab
edirik ki, iqtisadiyyatın çağdaş durumunda son iki ildə aparılan maliyyə və monetar
siyasətin də böyük təsirləri olmuşdur.
Bütövlükdə, Azərbaycan iqtisadiyyatında yaranmış çağdaş durumu dəyərləndirərkən,
hazırda müşahidə olunan böhranın əslində, dövlət aktivlərinin idarəçiliyi
xüsusiyyətlərindən qaynaqlanan, struktur və institusional xarakterə malik olması
qənətindəyik. Hesab edirik ki, ötən 25 ildə iqtisadi inkişaf strategiyasında məhz bu iki
istiqamətə yetərincə diqqət verilməmiş, bu problemlərin təsiredici potensialı nəzərə
alınmamışdır. Beləliklə, milli iqtisadi inkişafda gözlənilən və proqnozlaşdırılan
“gözlənilməz” böhran şəraitinin əsas səbəblərini, yalnız kənar təsirlərdə yox, ilk
növbədə, iqtisadi siyasətdə yer almış müəyyən boşluqlarda axtarmaq lazımdır. Belə
boşluqlara isə, fikrimizcə ilk növbədə, iqtisadi idarəetmə sistemində təsərrüfatçılıq
mexanizminin transformasiyasının və mülkiyyətinin dövlətsizləşdirilməsinin başa
çatdırılmaması aid edilməlidir. Çağdaş Azərbaycan iqtisadiyyatının davam edən və
özündə “böhran potensialını” daşıyan tranzitivliyinin ifadəsi kimi, bu iki mühüm arzu
olunmaz xüsusiyyətin aradan qaldırılması məqsədi ilə özəlləşdirmə və dövlət
aktivlərinin idarəçiliyi fəlsəfəsinə yeni yanaşmanın tətbiqi son dərəcə zəruridir.
12
3. DÖVLƏT AKTİVLƏRİNİN İDARƏÇİLİYİ XÜSUSİYYƏTLƏRİ:
İNKİŞAF POTENSİALINDAN İSTİFADƏNİN SƏMƏRƏLİLİYİ VƏ
MƏHSULDARLIĞIN YÜKSƏLDİLMƏSİ VƏZİFƏLƏRİ
3.1. Dövlət aktivləri mühüm inkişaf amili kimi.
Dövlət aktivləri, hər bir ölkənin iqtisadiyyatında mühüm əhəmiyyətə malikdir.
Təbiidir ki, belə aktivlər dövlətin ayrılmaz hissəsi kimi təsərrüfat münasibətləri
sistemində dayaq rolunu yerinə yetirir. Dövlət aktivləri mahiyyət etibarı ilə unikal
xüsusiyyətlərə malik olaraq əsas ictimai tələblərin məhdudiyyətsiz ödənilməsini və
iqtisadiyyatın milli maraqlara müvafiq fəaliyyətini şərtləndirir. Aktivlərin köməyi ilə
mürəkkəb makroiqtisadi problemlər həll edilir, iri investisiya proqramları həyata
keçirilir, milli kapitalın geniş təkrar istehsalı üçün zəruri şərait təmin edilir.
Dövlət aktivləri anlayışı, yeni hüquqi anlayış hesab edilir. Bu anlayış- müəyyən dəyərə
malik olan, əqdlər və razılaşmalarla dövlət mülkiyyətinə alınmış, əmlak və qeyri-
əmlak formasında əşya və hüquqları etiva edir. Dövlət aktivləri, çox saylı əlamətlərlə
strukturlaşdırılan mürəkkəb ierarxik münasibətlər sistemidir. Ona görədə belə sistemin
idarə edilməsi mürəkkəb və çətin prosesdir. Dünya təcrübəsində dövlət aktivlərinin
idarə olunması məqsədi ilə istifadə edilən alətlər və metodiki yanaşmalar çoxluğu
mövcuddur: Aktivlərin idarə edilməsi metodlarına görə: çoxsaylı iri və kiçik
müəssisələrin mövculuğu və ya azsaylı iri müsəsisələrin idarə olunması; Səmərəlilik
meyarlarına görə: Müəssisələrin likvidliyinin yüksəldilməsinə hədəflənmə və ya
kapitalın istifadəsinin səmərəliliyinə, rentabelliyin yüksəldilməsinə hədəflənmə;
Mülkiyyət hüququnun xüsusiyyətlərinə görə: iri və ya kiçik müəssisələrdə
mülkiyyətçilik və ya müəssisələri bir neçə dövlət orqanı və xoldinqlərdə birləşdirmə
yolu ilə mülkiyyətçilik; Dövlət mülkiyyəti obyektlərinin idarə olunması səlahiyyətləri
və məsuliyyətlərinə görə: strategiyanın formalaşdırılması, həmçinin idarə etmə
səlahiyyətləri və məsuliyyəti direktorlar şurasına verilir; idarə etmə səlahiyyətləri və
məsuliyyəti idarəedicidə saxlanılır.
Ayrı-ayrı ölkələrdə daha səmərəli üsul və yanaşmaların seçimi, milli iqtisadi sistemin
inkişaf səviyyəsi və iqtisadi siyasət paradiqmasından asılıdır. Lakin aktivlərin
istifadəsi ilə bağlı bir sıra ümumi prinsipləri formalaşdırmaq mümkündür. Hesab
edirik ki, belə prinsiplərin təmin edilməsi, bütün ölkələr üçün eyni dərəcədə
əhəmiyyətlidir. İlk növbədə fikrimizcə, dövlət aktivlərinin istifadəsi, Dövlətin iqtisadi
idarəetmədə əsas funksiyası olan rasional tənzimləyici roluna adekvat olmalıdır. Daha
sonra, Dövlət aktivlərinin istifadəsi resusların limit məhsuldarlığını və ya ona yaxın
səviyyənin təmin edilməsinə hədəflənməlidir; əlverişli iqtisadi mühütin və təsərrüfat
mexanizminin formalaşdırılması aktivlərin idarəedilməsinin ən çevik elementlərindən
biri olmalıdır; təkmil rəqabət mühütinin formalaşdırılması inkişafın inklyuzivliyi və
davamlılığının təmin edilməsini stimullaşdırmalıdır və s.
Azərbaycan iqtisadiyyatında son 15-20 ildə müşahidə edilən sürətli inkişafın, axırınci
iki ildə “sürünən inkişafla” əvəzlənməsi, iqtisadi siyasətdə bir sıra cəhətlərlə yanaşı,