Sahibkarliğa və bazar iQTİsadiyyatinin iNKİŞafina yardim fondu

13 

 

dövlət  aktivlərindən  istifadə  sahəsində  mühüm  “boşluqların”    olduğunu  aşkar  etdi. 

Əvvəlki  bölmədə  qeyd  edildiyi  kimi,  iqtisadi  inkişafımızda  yaranan  böhranlı 

vəziyyətin əsas səbəbləri, daha çox belə boşluqlarla şərtlənən, struktur və institusional 

xarakterlidir. 

Azərbaycan  iqtisadiyyatında  struktur    xarakterli  problemlərin  mövcudluğu  iki 

istiqamətdən  qaynaqlanır  və  iqtisadi  sistemin    “özünü  inkişaf  qabiliyyətini”  və 

dayanıqlığı  səviyyəsini  aşağı  salma  baxımından  təhlükəli  hesab  olunur.  Birinci 

istiqamət, Azərbaycan iqtisadiyyatının, uzun illər ərzində,  keçmiş SSRİ-nin “vahid xalq 

təsərrüfatı  kompleksi”  adlanan  iqtisadi  sisteminin  ərazi  prinsipi  üzrə  formalaşmış 

“əyalət iqtisadiyyatı” xarakteri ilə birbaşa bağlıdır. Ən yaxşı halda ucuz resurs təminatı 

və  ekoloji,  sanitar  və  s.  normaların  “sərbəstliyi”  ilə    səciyyələnən  “əyalət 

iqtisadiyyatının”  ən  ciddi  mənfi  xüsusiyyəti,  formalaşmış  münasibətlər  sisteminin 

kəskin dəyişməsi məqamında, normal fəaliyyətin “mümkünsüzlüyü potensialı”  hesab 

edilə  bilər.  Azərbaycan  və  onun  digər  “oxşar”  statuslu  keçmiş  müttəfiqlərinin  

müstəqillik  dövründə  qarşılaşdığı    iqtisadi  problemlər,  qeyd  olunan    mülahizələri 

tamamilə  təsdiqləyir.  Struktur  problemlərinin    uzun  illər  ərzində  həll  olunmamış 

qalmasının  digər    amili,  belə  problemlərin  həllinin  yüksək  “xərc”  və  o  cümlədən, 

kapital tutumluğudur. Tranzitiv xarakterli ölkələrin əksəriyyəti üçün xarakterik olan, 

iqtisadiyyatın  struktur  “harmoniyasızlığının“  həllinin,  cari  iqtisadi  siyasət  üçün 

prioritet olmamasının daha bir səbəbi məhz sonuncu qeyd olunandır. 

İnsitutsional  xarakterli  problemlərin  mövcudluğu  isə,  ilk  növbədə,  yenicə 

müstəqilliyini  əldə  etmiş  ölkələrdə    dövlət  idarəetmə  sisteminin  xüsusiyyətləri  ilə 

bağlıdır.  Belə  ölkələrdə,  idarəetmə  sisteminin,  xüsusi  ilə  iqtisadi  idarəetmənin 

xarakterik  xüsusiyyəti,    idarəetmə  funksiyalarının  və  vəzifələrinin  təkrarlanmasına 

gətirən, idarəetmə orqanın fəaliyyətinin “səmərəliliyinin artırılması məqsədləri”ndən 

qaynaqlanan,  bürokratiya  aparatının  hədsiz  genişliyidir.  Fikrimizcə,  idarəetmə 

orqanlarının,  öz  səlahiyyətlərinin  artırılması  uğrunda  permanent  çalışmaları,  

qanunafobiya,  sahəvi  maraqların    daha  yüksək  səviyyəli  maraqları  üstələməsi  və 

nəhayət idarəedicilərin professionallığının  aşağı düşməsi və s. kimi xüsusiyyətlər də,  

məhz bu  səbəblərdən yaranır. Tranzitiv ölkələrdə idarəetmə sisteminin qeyd olunan  

xüsusiyyətləri,  idarə  etmənin  xərclərini  yüksəltməklə  onun  məhsuldarlığının  aşağı 

düşməsinə  səbəb  olmaqla  bərabər,  iqtisadi  sistemin  fəaliyyətinin  səmərəliliyinin 

azalmasına gətirir. Başqa sözlə idarəetmə sisteminin qeyri təkmilliyinin təsirləri, yalnız 

onun  bilavasitə  xərclərinin  yüksək  olması  ilə  deyil,  bəlkədə  daha  çox,mövcud 

resursların idarəçiliyində yol verilən qeyri-səmərəliliklərlə bağlıdır. 

 

3.2. İnkişaf potensialının məhsuldarlığın yüksəldilməsi  vəzifələri 

Azərbaycanda  Dövlət  büdcəsinin  gəlirlərinin  toplanmasının  mühüm  istiqamətini, 

Dövlətin mülkiyyətçisi olduğu aktivlərin istifadəsində yaranan gəlirlər üzrə ayırmaları 

təşkil etməlidir. Lakin araşdırmalar göstərir ki, bu istiqamət üzrə cəlb olunan gəlirlər 

“ənənəvi” olaraq simvolik xarakter daşıyır. Qiymətləndirməmizin sübutu kimi,2017-ci 

ilin 

Dövlət 

büdcəsinin 

gəlirlərinin 

strukturunda 

mülkiyyətçi 

gəlirləri 

---

14 

 

kimi,“Səhmlərində  dövlətin  payı  olan  müəssisələrdən  alınan  dividendlər”,  “Dövlət 

əmlakının, özəlləşdirilən dövlət müəssisə və obyektlərinin altındakı torpaqların icarəyə 

verilməsindən  daxilolmalar”  və  “Dövlət  mülkiyyətində  olan  torpaqların  icarəyə 

verilməsindən  daxilolmalarin”  həcmi  cəmi  5,9    mln.  manat  və  ya  büdcənin  ümumi 

gəlirlərinin 0.15% qədər  olacağının nəzərdə tutulmasını göstərə bilərik. Bütövlükdə isə, 

Azərbaycan  təcrübəsində,  dövlət  aktivlərinin  idarəçiliyində  yol  verilən    qeyri-

səmərəlillklər də bir neçə istiqamətə ayrıla bilər. Burada  ilk növbədə, dövlətin  maddi 

və  qeyri-maddi  aktivlərindən  istifadə  səviyyəsinin  aşağı  olması,  iqtisadi  siyasətin 

formalaşmasında 

məqsədlər 

piramidasında 

ierarxiyaların 

düzgün 

müəyyənləşdirilməməsi (hədəflər və ya vasitələrin seçimində səhvlərə görə), müxtəlif 

səviyyəli  idarəedicilər  tərəfindən qərar qəbulunda maraqlarla (karyera və ya maddi) 

tənzimlənən subyektivliyin yüksəkliyi kimi amillər  fərqləndirilməlidir. 

Aparılan araşdırmalarımız göstərir ki, Azərbaycanda dövlət aktivlərinin istifadəsində 

mövcud  qeyri-səmərəlilikləri  ifadə  edən,  idarəetmə  modelində  formalaşmış 

xüsusiyyətlər və bilavasitə onları  şərtləndirən  daha təsirli amilləri aşağıdakılar kimi 

təsnifləşdirə bilərik: 

•

 

Ən  mühüm  belə  xüsusiyyətlər  fikrimizcə,  dövlət  aktivlərinin  idarəçiliyinə  olan 

münasibətdir.    Belə  ki,  hələ  planlı  iqtisadiyyatın  hakim  olduğu  dövrdə,  1985-ci  ildə 

təsərrüfat müəssisələrinin müstəqilliyini yüksəltmək məqsədi ilə qəbul edilmiş bir sıra 

qanunlarla  verilən    güzəşt  xarakterli  səlahiyyətlər,  müasir  bazar  münasibətləri 

şəraitində yeni bir “iqtisadi fenomenə” çevirilmişdir. Məsələ ondadır ki, belə güzəştlər 

sayəsində  dövlət  müəssisələrinin  ictimai  məsuliyyəti    və  cavabdehliyi  ilə 

təsərrüfatçılığının  nəticələrinin  adekvatlığı  prinsipi  yox  olmuşdur.  Tamamilə  və  ya 

əsasən  dövlət  aktivlərinin  istifadəsi  üzərində  fəaliyyət  quran  müəssisələrin  mövcud 

təsərrüfatçılıq mexanizminə görə, özəl (yerli və ya xarici) müəssisələrdən heç bir fərqi 

yoxdur. Belə müəssisələrin iri, əsaslı xərcləri dövlət maliyyə sistemindən, o cümlədən 

Dövlət büdcəsi və ya  qeyri-büdcə dövlət fondlarından və təşkilatlarından qarşılanır, 

onların    ehtiyacları  üçün  Dövlət  zəmanəti  ilə  xarici  mənbələrdən  güzəştli  kredit 

resursları cəlb edilir. Belə müəssisələrin bir çoxu hətta öz xarici kredit öhdəliklərini də 

çox  vaxt,  dövlət  strukturlarına  “ötürür”.    2003-cü  ildə  qəbul  edilmiş  “Büdcə  sistemi 

haqqında” qanuna görə, dövlət zəmanəti ilə kredit almış dövlət iri  vergi ödəyiciləri ilə, 

Maliyyə  Nazirliyi  arasında  “təkrar  borc  sazişləri”  imzalanmaqla,  həmin  borclar  üzrə 

ödəmələr, büdcə xərclərinə aid edilir. Nəzərdə tutulurdu ki, borclu dövlət müəssisələri, 

öz  təsərrüfat  fəaliyyətlərini  nizamladıqdan  sonra,  təkrar  borc  sazişləri  üzrə  Dövlət 

büdcəsinə  zəruri    ödəmələr  etməlidir.  2003-2008-ci  illər  ərzində  büdcəyə  həmin 

məqsədlərlə azda ölsa köçürmələr olsa da, son illərdə bu yox dərəcəsindədir. Təbiidir 

ki, belə şəraitdə təsərrüfat müəssisələri öz fəaliyyətlərində “kredit öhdəliyi” kimi  ciddi 

nizamlayıcı və qeyri-zəruri xərclərin qarşısını ala biləcək, təsirli bir iqtisadi aləti sanki 

“görmürlər”.  Nəticədə,  Dövlət  büdcəsində  xarici  borc  öhdəliklərinə  xidmət  xərcləri 

sürətlə artmaqdadır. 2017-ci ilin Dövlət büdcəsində “Dövlət borcuna və öhdəliklərinə 

xidmət edilməsi” üzrə  xərclər  1642 mln.manat, o cümlədən “Xarici dövlət borcu” üzrə 

1581  mln.manat  vəsait  ayrılmışdır.  Başqa  sözlə  belə  xərclər  həcmi,  artıq  büdcə 

xərclərinin 10% - dən çoxdur. 

---