ŞAHİN ƏHMƏdov

 
49 
ton  SO
2
 və SO
3
 (daş kömürdə 1,7% kükürd olduqda), 200 ton 
azot oksidi, 120 ton kül, toz, his ayrılır. 
Avtonəqliyata 
daxili 
yanma 
mühəriklərinin 
tüstü 
qazlarında  N
2
,  O
2
,  H
2
O  buxarları,  CO
2
,  H
2
,  CO,  NO
x
,  C
n
H
m
, 
aldehidlər, his, benzokiren olur. 
Avtonəqliyyat  etilli  benzində  işləyərkən  atmosferi 
benzində olan şox zəhərli qurğuşun birləşmələri ilə çirkləndirir. 
Benzinə  əlavə  olunan  ətilli  mayenin  70%  qurğuşunu  tüstü 
qazları atmosferə buraxılır, ondan 30% səsboğandan çıxan kimi 
yerə yatır. Bir yük avtomobili 1 ildə 2,5-3 kq qurğuşun tullayır. 
Daxili  yanma  mühərrikləri  ilə  işləyən avtomobillər hər  il 
dünyada  hər  il    atmosferə  260  mln  ton  dəm  qazı,  40  mln  ton 
karbohidrogenlər, 20 mln ton azot oksidləri atılır. 
Dünyanın  iri  şəhərlərində  avtomobil  nəqliyyatı  ilə 
atmosferin çirklənməsi təşkil edir. 
 
 
Karbon 
oksidi 
Azot 
oksidi 
Hidrokarbon 
Tokio  
99,0 
83,0 
95,0 
Nyu-York 
97,0 
31,0 
63,0 
Moskva 
96,3 
32,6 
64,4 
Sankpeterburq 
88,1 
31,7 
79,0 
 
Bəzi  iri  şəhərlərdə  CO  qatılığı,  qısa  müddət  ərzində  200 
mq/m
3
  çatır,  onda  ki  normativə  görə  maksimal  qatılıq  ABŞ  – 
40 mq/m
3
, SSSR-də  isə 5 mq/m
3
. 
Qazturbin  mühərikli  qurğuların  tüstü  qazlarında  zərərli 
komponentlər  çoxdur.  Bunlardan  CO,  N
ox
,    C
n
H
m
,  his, 
aldeqidlər 
və 
s. 
“Boinq”-747 
təyyarələrdə 
işlənən 
mühərriklərin  işlərinin  tədqiqatı  göstərir  ki,  tüstü  qazlarında 
olan komponentlərin miqdarı mühərrikin iş rejimindən asılıdır. 
CO  və  C
n
H
m
  yüksək  qatılığı  təyyarə  aeroporta  yaxınlaşanda, 
yerə  enəndə  boş-boşuna  (холостой)  olursa,  azot  oksidlərin 

---

 
50 
qatılığı    N
ox
  (NO,  NO
2
,  N
2
O
3
)  nominal  rejimdə  (hündürlüyə 
qalxanda, uçuş zamanı) olur. 
Qazturbinli mühərikli qurğularda atmosferə atılan zəhərli 
maddələrin miqdarı ildən ilə artır. Bunun səbəbləri:  
1.  yanacağın sərfinin artmasıdır 20-30 t/saat 
2.  istismar edilən təyyarələrin sayının artmasıdır. 
Misal üçün: 
 
 
 
1975 
1985 
1990 
Təyyarələr 
dənə 
5629 
6028 
6721 
Yanacaq  
mln t/il 
45,5 
97 
142 
Buraxılan 
NO
x 
mln t/il 
0,287 
0,548 
0,832 
 
Ətraf  mühitin  raket  qurğularla  çirklənməsi  əsasən  start 
qabağı, uçuş vaxtı və yerə enən, həmçin sınaq və təmir zamanı. 
“Şatl” tipli kosmik gəmilərin mühərriklərində həm maye, 
həm  də  bərk  yanacaq  işlənir.  Yanma  məhsulları,  gəmi  yerdən 
uzaqlaşaraq,  armosferin  ayrı-ayrı  hissələrinə  yayılır,  lakin  çox 
hissəsi troposferdə qalır. 
Kosmik gəmini  buraxan zamanı  buraxılış sistem  yanında 
yanma  məhsullarından, qumdan, tozdan  və  su  buxarından (səs 
boğanlardan  əmələ  gəlir)  duman  əmələ  gəlir.  Buraxılışdan 
sonra  yüksək  t
0
-lu  duman  3  km  qədər  qalxır  və  külək  təsiri 
altında  30-60  km  hərəkət  edir,  ya  dağılır,  ya  da  turş  yağışlara 
səbəb  olur.  Start  zamanı  və  yerə  qayıdanda  raket  mühərrikləri 
həm  yer  ətrafı  təbəqəyə  həm  də  kosmik  fəzayə  (ozon  qatını 
dağıdaraq)  mənfi  təsir  göstərirlər.  Ozon  qatının  dağılmasının 
miqyası  raket  sistemlərinin  sayı  və  səsdən  sürətli  təyyarələrin 
uçuş  intensivliyi  ilə  təyin  edilir.  Axırıncı  30  il  ərzində  yalnız 
SSSR-də  1300-dən  çox  raket  buraxılıb.  Aerospace-in 
proqnozuna  görə  XXI  əsrdə  orbitə  yük  aparmaq  üçün  sutkada 
10  raket  buraxılacaq.  Bu  halda  hər  raketlə  ətraf  mühitə  atılan 
yanma məhsulların miqdarı 1,5 t/san çox olacaq. 

---

 
51 
FƏSİL 3. 
 
HİDROSFERƏ ANTROPOGEN TƏSİR. 
 
3.1. Su ehtiyatları və onların keyfiyyəti barədə ümumi 
məlumat 
 
 
 
Hələ  antik  dövrdə  ətraf  mühit  haqqında  təbii  – 
elmi  anlayışlar  irəli  sürərkən  Milet  məktəbinin  əsasını  qoyan 
qədim  yunan  mütəfəkkiri  Fales  (eramızdan  əvvəl  642  –  548 
illər)  təbiətin  bütün  hadisələrini  suyun  hərəkəti  və  çevrilməsi 
ilə  aydınlaşdıraraq  suyu  hər  şeyin  ilk  əsası  sayırdı,  Falesin  bu 
görüşləri  şübhəsiz  digər  qədim  mütəfəkkir  -  Platonun 
(eramızdan əvvəl 427 – 347 illər) fəlsəfəsinə də təsir göstərdi . 
Suyun dövranı  ideyası Platona aiddir. Lakin o, səhv təsəvvürə 
əsaslanıb  qeyd  edirdi  ki,  Yerin  bütün  səth  sularının  bilavasitə 
başlanğıcı  dəniz  suyudur.  Lakin  Platonun  suyun  dövranı 
haqqındakı əsas fikri o qədim dövr üçün dahiyanə sayılırdı. 
 
Platonun şagirdi - Aristotel ( eramızdan əvvəl 384 – 352 
–  ci  illər)  suyun  dövranı  haqqında  öz  müəllimlərinin  fikrinə 
böyük dəyişiklik etdi. Günəş  istiliyinin təsirilə suyun dəniz  və 
okeanların  səthindən  buxarlanaraq  Yerin  yüksəkliklərində 
kondensasiya 
olunub 
yağış 
şəklində 
düşərək 
çayları 
qidalandırması prosesini ilk dəfə Aristotel dərk etmişdir. 
 
IX  –  əsrdə  ərəb  alimi  Maqsudi  Aristotelin  suyun 
atmosfer  dövranını  təsdiq  edən  olduqca  sadə  və  inandırıcı 
təcrübə apardı: dəniz suyunu buxarlandıraraq onun buxarından 
şirin ( duzsuz) kondensat aldı. 
 
Aristoteldən  sonra  uzun  əsrlər  ərzində  ümumiyyətlə 
suyun, torpağın, odun ( atəşin ) və havanın qarşılıqlı çevrilməsi 
ehtimal  edilirdi  ki,  2  min  il  əvvəl  yaşamış  Hollandiya 
kimyagəri  və  fizioloq  İ.Van  –  Helmont  və  Avisenna  ,ingilis 
kimyaçısı  R.Boyl  da  bu  mövqedə  durmuşlar.  Onlar  suyun  bir 
maddə  olması  haqqında  real  elmi  fikrə  gələ  bilməmişlər 

---