ŞAHİN ƏHMƏdov

 
202 
hemçinin  isteh  salat  prosesində  düzəlməsi  mümkün  olmayan 
zay maşın hissələri də daxildirlər. 
 
Qara  metallurgiyada  1  T  poladın  əidiləsində  650  kq 
qırıntı və tullantı metal alınır. 
 
Hazırda  bərk  sanaye  tullantılarınin  ləğv  və  yenidən 
emal olunmasının əsas istiqamətləri (metal tullantilardan başqa) 
onla  rın  daşınıb  poliqonlarda  basdırılması,  yandırılması  və 
sənaye  müəssisələrində  müasir  emal  texnologiyası  yaranana 
qədər am-barlarda saxlanlmasından ibarətdir. 
9.2. Bərk tullantıların emalı  
 
Tullantıların  emal  olunması  onların  əmələ  gəldiyi 
yerlərdə  daha  məqsədə  uyğundur.  Bu  halda  yükləmə-
boşaltma və nəqliyyat vasitələrinə xərclər aradan götürülür. 
 
Qırıntı  və  metal  tullantılarından  istifadə  olunmasının 
səmərəliyi onların keyfiyyətindən asılıdır. 
 
Çirklənmiş  və  zibillənmiş  metal  tullantılarınr  emal 
etdikdə  çoxlu  itgilər  alınır.  Ona  göra  də  onların  yımılması, 
saxlanılması  və  təhvil  verilməsi  xüisusi  standartla  müəyyən 
edilir. 
 
 Metal  tullantılar  üzərində  birinci  əsas  əməliyyatlar 
çesidlə-mə, ayırma və mexaniki emaldan ibarətdir. 
 
Çeşidləmədə  qırıntı  və  tullantılar  metalın  növünə  görə 
ayrı-lır.  Ayırma  prosesi  qırıntıda  olan  qeyri  metal  hissələrin 
kənar edilməsindən ibaratdir. 
 
Mexaniki  emal  kəsmə,  sındırma,  preslərdə  sıxıb 
paketləmə və müəyyən şəklə salmaqdan ibaratdir (məs. kərpic 
formasına) 
 
Tullantıların  paketləməsi  ayda  50T  və  çox  kəsik, 
yonqar əmələ gələn muəssisələrdə təşkil edir. 
 
Kimyəvi tərkibini pasportla təsdiq edən təmiz  həmcins 
tul lantılar ilkin emaldan кеçmirlər. 

---

 
203 
 
Agac  tullantıları  mədəni-məişət  və  təsərrüffat  təyinatlı 
əsya-ların  hazırlanmasında  geniş  istifadə  edilir.  Bundan  əlavə 
bu  tul  lantılar  ağac  yonqar  lövhələrin,  müxtəlif  cihazların 
korpuslarını va s. hazırlanmasında istifadə olunur. 
Bir  çox  sanaye  muəssisələrində  ağac  və  plasmas  tullantılar 
sənaye tullantılarının tərkibinə daxil olur və onları çeşidləmək 
iqtisadi  cəhətdən  əlverili  deyil.  Hazırda  bu  cür  tullantıların 
emalı, zərərlaşdirilməsi və ləğv olunması üçün xüsusi texnolo-
giya movcuddur. 
 
Sənaye  tullantılarının  emalı  xüsusi  poliqonlarda  yerinə 
yetirilir.  Poliqonda  aşağidakı  tullantılar  qəbul  edilir:  mişyak 
tərkibli  bərk  qeyri-üzvu  maddələr  və  şlamlar;  qurğuşun,  sink, 
qalay,  kadmiy,  nikel,  sürmə,  bismut,  kobalt  va  onların 
birləşmələri:  tərkibində  civə  olan  tullantılar;  sianit  tarkibli 
cirkab  sulan  və  şlamlara;  qalvanik  istehsal  tullantıları,  istifadı 
olunmuş üzvi həll edicilər; üzvi yanacaqlar (sürtgü materialları, 
vetos,  bərk  smola,  plasmas,  orqstekla  qrıntiları,  lak-boyaq 
materiallarının  qalıqları,  çirklənmiş  ağac  yonqarları,  yağh 
kağizlar  və  qablaşdi-ncilar,  bərpa  olunmayan  maye  neft 
məhsulları, çirkli benzin, mazut va s). 
 
Poliqonda  qabul  edilmir:  metal  va  digər  maddələrin 
effektli  ayrılmasının  keyfiyyətli  texnologiyası  olan  tullantilar, 
regenera-siyaya  bərpa  olunan  neft  mahsullan,  radiaktiv 
tullantilar. 
 
Poliqonda  tullantıların  emalı  fiziki  kimyəvi  üsulların 
tətbiqini, termiki zərərsizləşdirməni, kip konteynerlərdə onlann 
basdı-rılmasını nəzərdə tutur. 
 
Poliqonlar 
sanitar-müdafiə 
zonalarına 
malik 
olmalıdırlar.  İldə  100  min  ton  və  çox  toksik  maddələr 
zərərsizləşdirən  zavodlar  -  1000m,  100  min  tondan  az  gücə 
malik  zavodlar  -  500  m,  toksik  maddələri  konteynerlərdə 
basdıran  sahələr  -  300  m  sanitar-miidafiə  məsafələrinə  malik 
olmalıdırlar. 

---

 
204 
 
Torpağın  kimyəvi  çirklənməsi  buraxılabilən  qatılıq 
həddinə (BQH
t
) gorə normalaşdirılır. Torpaq üçün bu hədd su 
və  havaya  gore  xeyli  fərqlidir.  Hesab  edilir  ki,  qorxulu 
maddalərin  insan  orqanizminə  torpaq  vasitəsilə  daxil  olmasi 
xüsusi  hallarda  və  çox  cüzi  miqdarda  mümkündür  (əsasan 
torpaqla əlaqədə olan hava, su, bitkilər vasitasilə). 
 
Bu  bilavasitə,  yaxud  dolayı  yolla  insanın  sağlamlığına 
zərər  gətirməyən  1  kq  torpağa  düşən  kimyəvi  maddənin 
qatilığdır. 
Topaqdan nümunələr sahəsi 25 m
2
, dioqanal üzrə 3-5 nöq-tədə 
0,25 m dərinlikdən, qrunt (torpaq) sularında çirklənmə olduqda 
isə 0,75-2 m dərinlikdən 0,2-1kq miqdarında götürülür. 
 
BQHt -  məlum  olmayan  yeni  kimyəvi  birləşmələr  üçün 
mü-vəqqəti buraxıla bilən qatılıq (MBQH
t
) hesablanır. 
 
MBQH, = 1,23 + 0,48 tqBQH
n 
 
 
Burada  BQH
m
  -  məhsul  üçün  zərərli  qarışığın  buraxila 
bilən qatılığı, (tərəvəz və meyvələr üçün), mq/kq. 
 9.3.  Çirkab  suların  çöküntülərinin  zərərsizləşdirilməsi  və 
ləğvi  
 
Təmizləyici  qurğuların  bunkerlərinda  yığışan  çirkab 
sulrıın-nın çöküntülərinin həcm qatılığı 0,5-dən 10% qədər olan 
yarı dispers bərk fazalı maye suspenziyadan ibarətdir. 
 
Çirkab  suların  çöküntülərini  ləğv,  yaxud  yenidən 
istifadə  et-makdan  qabaq  onları  ilkin  emal  edarak  şlama 
çevirirlər.  Aşağı  dakı  sxemdə  çirkab  suların  çöküntülərinin 
emalı texnologiyası verilmişdir (sək. 5.1). 
 
Çirkab  suların  çöküntülərinin  sixlaşdırılmasi  birinci 
etap  he  sab  olunur.  Sixlaşdirma  qravitasiya,  flotasiya, 
mərkəzdənqaçma və titrəyiş üsulları ilə həyata keçirilir. 

---