ŞAHİN ƏHMƏdov

 
184 
III zona – çirkləndirici qarışığın qatılığınə tədricn azaldığı 
zonadır. 
Maksimal  qatılıq  (C
max
)  mənbədən  atılan  tullantıların 
miqdarı 
ilə 
düz 
mütənasib 
olur. 
Tüstü 
borusunun 
hündürlüyünün kvadratı ilə tərs mütənasibdir. 
Küləyin  böyük  sürətləri  yer  səthində  qarışıqların 
qatılıqlarının  azalmasına səbəb olur.  Küləyin təsirindən zərərli 
qarışıqlar  hava  ilə  birlikdə  hərəkət  edərək  turbulent 
burulqanların əmələ gəlməsinə və qarışıqların  ətrafındakı hava 
ilə  qarışmasına  səbəb  olur.  Eyni  zamanda  küleyin  sürətinin 
artması  tüstü  borusu  üzərində  yanan  məşəlin  hündürlüyünün 
azalmasına  səbəb  olur.  Odur  ki,  tullantı  mənbələri  üçün 
təhlükəli  külək  sürəti  təyin  edilir  (W
k
).  Bu  elə  sürətdir  ki,  bu 
zaman yer səthində qarışıqların qatılıqları ən böyük qiymətlərə 
malik olurlar. Odur ki, tullantıların atılma sürəti (W
t
) təhlükəli 
hava  sürətindən  2  dəfə  böyük  olmalıdır  (borunun  ağzı 
səviyyəsində).  Atmosferdə  çirklənmiş  qazların,  buxarların  və 
toz  hava  (d
his
<  10  mkm)  qarışığın  yayılması  qazların  ümumi 
qanunauyğunluqlarında  olduğu  kimi  baş  verir.  Daha  iri 
hissəcikli  qarışıqlar  olduqda  bu  qanunlar  pozulur,  çünkü 
hissəciklərin  hərəkətinə  və  çükməsinə  ağıllıq  qüvvəsinin  təsiri 
artır  və  onlar  mənbəyə  yaxın  təhlükəli  zonalarda  çökür.  Bu 
halda qarışıqlarla çirklənmiş qazı və ya havanı təmizlənmədən 
atmosferə  atmağa  icazə  verilir.  Sənayedə  tullantılar  atılan 
mənbələri  nğqtəvi,  xətti,  kölgələnmiş  və  kölgələnməmiş 
növlərə ayırırlar. 
Nöqtəvi  mənbələrə  tüstü  boruları,  şaxtalar,  damda 
yerləşən  ventilyasiya  boruları  misal  ola  bilər.  Bu  halda 
qarışıqlar binanın 2 hündürlüyü məsafəsində bir-birinin üstünə 
yığılmır. 
Xətti  mənbələrə  misal  olaraq  külək  istiqamətində 
perpendikulyar  istiqamətdə  uzunluğu  çox  olan  mənbələri, 
məsələn,  aerasiya  fənərləri,  açıq  pəncərələr  və  s.  göstərmək 

---

 
185 
olar.  Səthi  mənbələrə  maye  səthindən  buxarlanma  sahələri 
aiddir. 
Kölgələnməmiş  və  ya  çox  hündür  mənbələr  hava 
axınlarının 
pozulmamış 
olduğu 
hündürlükdə 
yerləşir 
(h>2,5H
bina
). 
Kölgələnmiş  mənbələr  külək  əhətə  edən  aerodinamik 
kölgədə, binanın üstündə ya da jndan sonra ki mühitdə yerləşir 
(h≤2,5H
bina
). 
Yer  səthində  qarışıqların  yayılmasının  hesablanması 
hazırda  xüsusi  sənaye  tullantılarında  zərərli  maddələrin 
atmosferdə  yayılması  metodikası  (OND-86)  üzrə  aparılır.  Bu 
hesabat metodu aşağıdakı şərtə əsaslanır: 
C  = (C
m 
+ C
f
) C
m
 – maksimal qatılıq, mq/m
3
 
C
f
 – fon qatılıq, mq/m
3
 
Qeyd  etmək  lazımdır  ki,  tüstü  və  ya  tullantı  borusunun 
hündürlüyünü  yer  səthində  qazın  qatılığının  BBQ-dan  kiçik 
olması  şərtindən  hesablayırlar.  Lakin,  tüstü  borusunun 
hündürlüyünün  artırılması  böyük  xərclərlə  əlaqədardır  və 
iqtisadi  cəhətdən  əsaslandırılmalıdır.  Bəzi  hallarda  mənbədən 
atılan tullantıların  miqdarının azalması  və  ya onun əvvəlcədən 
təmizlənməsi nəzərdən keçirilməlidir. 
Qəbul edilmiş metod üzrə kölgələnmiş tüstü və ya tullantı 
borusunun ən kiçik zəruri hündürlüyü belə tapılır: 
H
min
= 
3
1
T
Q
C
BBQ
mn
AMK
F
F


  
Burada  A  –  atmosfer  havasının  t
0
  ilə  tullantının  t
0 
qradiyentindən  asılı  əmsal.  A=  120÷240  ölçüsüz  əmsallar 
qrafikdən  tapılır  və  qatı  mənbədən  atılma  şəraitini  nəzərə  alır 
(m=20-100, n= 1÷3), 
M – tullantının vahid zamanda atılan kütləsi, q/s 
Q  –  borudan  atılan  çirklənmiş  qaz  və  ya  havanın  həcmi, 
m
3
/s 

---

 
186 
K
F
  –  hissəciklərin  çökmə  əmsalı.  Qazlar  üçün  K
F
=1, 
tozlar üçün K
F
=2,5 
Yer səthində zərərli maddənin maksimum qatılığı tullantı 
yandırılan məşəlin oxunda mənbədən X
m
 məsafədə yerləşir. 
C
M
= 
)
(
3
2
f
T
Q
H
mn
AMK
C
BBQ
F



 
Soyuq qaz hava qarışığını atmosferə atmaq üçün borunun 
uzunluğu aşağıdakı kimi tapılır: 
H
min
=
2
8
4
)
(
Q
D
C
BBQ
n
AMK
f
F

 
Burada D=1,13 
q
W
Q
tullantı mənbəsinin diametri. 
Maşınqayırma  və  neftçıxarma  müəssisələrində  tullantılar 
alçaq  kölgələnmiş  və  kölgələnməmiş  mənbələrdən  atılır.  Odur 
ki,  yuxarıda  göstərilən  düsturlar  maşınqayırma,  neftçıxarma 
jçyektləri  üçün  düzgün  nəticələr  vermir.  Bu  müəssisələrdə 
küləyin  sürəti  və  istiqaməti  sahədə  yerləşən  binalar  tərfindən 
dəyişir ki, bu da səciyyəvi zonalar əmələ gətirir. 
Kölgələnmiş alçaq mənbələrdən atılan qaz-hava qarışığın 
yayılmasının  hesabatı  metodu  B.M.Elterman  tərəfindən  təklif 
edilmişdir. 
Bu  metod  üzrə  alçaq  kölgələnmiş  borulardan  atılan 
qarışığın yer sənhindəki maksimal qatılığı belə tapılır: 
C
MQ
= 
bina
q
st
H
DW
EK
M

530
 
Burada  φ=0,8÷1,2  sürət  əmsalı, 
binadan 
yuxarı 
atmosferində sürət profilini nəzərə alır. 
K
st
 –  binanın 
H
l
 ölçülərindən asılı olan  əmsal,  l  və H  –
binanın üzunluğu və hündürlüyü. 
W
q
 – qarışığın sürətinin şaquli komponenti, m/s. 
E= B·l
2
158
,
0

       B = 
h
h

 3
,
3
2
          
bina
bina
boru
H
H
H
h


 
E = 0,18÷1,11         B= 0,55÷1,02 

---