207
də bu oldu ki, guya bunlar xəlifə Osmanın qatilləridirlər!
283
Mədinədən çıxıb
gedərkən belə dedi: “Allaha şükr edirəm ki, məni bu çirkin şəhərdən qırağa
aparır. Bu şəhər bütün şəhərlərdən çirkindir. Buranın əhalisi Əmirəl-mömininə
(yəni Əbdülməlikə) qarşı münasibətdə çox hiyləgər, həyasız və tənbəldir. Əgər
Əmirəl-mömininin sifarişi olmasaydı, bu şəhəri alt-üst edərdim.
284
Bunun əksinə
olaraq Hz.Pey
ğəmbər (s) Mədinənin fəziləti haqqında aşağıdakı hədislərdə belə
buyur
muşdur;
“Hər kəs Mədinənin sıxıntısına və istisinə səbr etsə, ona qiyamət günü
şəfaətçi və şahid olaram”.
285
Başqa bir hədisdə Allahın Rəsulu belə buyurur: “Həqiqətən İbrahim (ə)
Məkkəni özünə hərəm etmişdi və oranın əhalisinə dua etmişdir. Mən də Mədi-
nəni hərəm etdim, necə ki, İbrahim (ə) Məkkəni hərəm etmişdi. Mən də Mədi-
nənin sakinlərinə İbrahimin (ə) Məkkənin sakinlərinə etdiyi duanı etdim”.
286
Həccac Kufədə söylədiyi xütbəsində isə Mədinədə Hz.Peyğəmbərin (s) mü-
qəddəs qəbrinin ətrafında fırlanaraq onu ziyarət edənləri təhqir edərək belə demiş-
di: “Vay olsun onlara! Elə fırlanırlar ki, lap qoca mal-qaranın yerişlərinə bənzəyir.
Niyə gedib əmirəl-möminin Əbdülməlikin qəsrinin ətrafında təvaf etmirlər! Məgər
onlar
bilmirlər ki, adamın xəlifəsi onun peyğəmbərindən üstündür?!”
287
Həccacın məğlub etdiyi Abdullah ibn Zübeyr hicrətdən on ay sonra Mədinədə
doğulan ilk müsəlman oğlan uşağıdır. O, Hz.Peyğəmbər (s) və Əhli-beytinin qatı
düşmənlərindən olmuşdur. Abdullah ibn Zübeyr xütbələrin əvvəlində Hz.Pey-
ğəmbərə (s) salam göndərməyi qadağan etmişdir. Səbəb olaraq da bunu gətirirdi:
“Peyğəmbərin bəzi pis qohumları onun adı gələndə başlarını yuxarı tuturlar.”
288
Abdullah ibn Zübeyri məğlub edən Həccac Kəbəni yenidən təmir etdi.
Onun gördüyü işləri bəyənən Əbdülməlik Həccacı Kufə valisi təyin etdi. O
İraqda olduğu müddətdə vəhşilik siyasəti həyata keçirirdi. Günahsız yerə bir
ne
çə təqvalı insanları və Kufə böyüklərini qətlə yetirdi. Həccac camaatın ürə-
yinə elə bir qorxu salmışdı ki, nəinki İraqda, hətta Xuzistan və bütövlikdə şərq
böl
gəsində sakitlik yaranmışdı. Kufədə günahsız insanları edam etdiyi üçün
Abdullah ibn Carudun başçılığı altında Həccaca qarşı 695-696-cı illərdə üsyan
baş versədə üsyan yatırılmış və Abdullah ibn Carud edam edilmişdir. Eyni ildə
Həccac ibn Yusif əs-Səqəfi Saleh ibn Mərvan ilə Şəbib Şeybaninin başçılığı al-
tında olan xəvaric ordusunu da məğlub etmişdir.
289
Şimali Afrika hadisələri
283
Tarixi-
Yəqubi, III cild, səh-18.
284
Tarixi ibn Əsir, IV cild, səh-359.
285
Səhihi-Müslim, kitabul-həcc, hədis:1377.
286
ər-Rihabut-Tahirə, səh-49.
287
İbn Əbil Hədid, Nəhcül-bəlağənin şərhi, IV cild, səh-242.
288
Tarixi-
Yəqubi, III cild, səh-8.
289
Tarixi-
Təbəri, III cild, səh-550-551.
208
Xəlifə Yezidin zamanında Quseylə ibn Kəmrəmin başçılığı altında üsyan
edən bərbərilərin üzərinə xəlifə Əbdülməlik ibn Mərvan Züheyr ibn Qeysi Af-
ri
ka valisi təyin edərək onu böyük bir ordu ilə Afrikaya göndərdi. 688-689-cu
il
lərdə Züheyr ibn Qeys Quseylə üzərinə hərəkət edərək onu məğlub etdi və
Qu
seylə öldürüldü. Bərbəri və Bizanslıları təqib edən müsəlmanlar ələ keçir-
dik
lərini qətlə yetirdilər. Quseyləni məğlub edən Züheyr əvəllcə Qayravana
ora
dan da Bərqaya gəldi. Züheyrin Qayravanda Quseylə ilə vuruşduğunu öyrə-
nən Bizans İstanbuldan göndərilən donanma ilə Bərqaya hücum edərək xeyli
əsir ələ keçirmişdi. Buna qarşılıq olaraq Züheyr Bizans üzərinə hərəkət etdi.
689-
cu ildə (hicri 69) baş verən döyüşdə Züheyr öldürüldü.
290
Bununlada Şi-
ma
li Afrika əməvilərin əlindən çıxmışdır. Misir valisi Əbdüləziz ibn Mərvan
baş verənləri xəlifə Əbdülməlikə bildirsə də, həmin vaxt əsas fikri Abdullah
ibn Zübeyrə yönəldən xəlifə Şimali Afrikanı öz başına buraxmışdı.
Abdullah ibn Zübeyrin məğlubiyyətindən sonra Əbdülməlik Həssan ibn Nu-
manı Şimali Afrika valisi təyin edərək 693-694-cü illərdə onu böyük bir ordu ilə
Şimali Afrikaya göndərdi. Bu qoşun ilk olaraq Qayravana gedib orada vəziyyəti
sabitləşdirdikdən sonra Qərtacana qədər irəliləyərək buranı da ələ keçirdi.
Bizanslıların bir qismi Siciliyaya bir qismi isə İspaniyaya qaçdı. Həssanın ye-
nidən Qayravana dönməsindən istifadə edən bərbərilər Kəhinənin başçılığı ilə
üsyan etdilər. Kəhinəyə qarşı baş verən döyüşdə Həssanın məğlub olduğunu eşi-
dən Əbdülməlik yardımçı qoşun göndərdi. Yardımçı qoşun gələnə qədər Kəhinə
bütün
Afrikaya sahib olmuşdu. Yardımçı qoşunun köməyi ilə 698-ci ildə Bizans
ordusunu məğlub edən Həssan Qərtacanıda ələ keçirdikdən sonra Kəhinəni də
məğlub etdi. Şimali Afrikada sakitliyi bərpa etdikdən sonra Həssan Misir valisi
Əbdüləziz ibn Mərvan tərəfindən vəzifəsindən kənarlaşdırılmış və 699-cu ildə
(hicri 80) 80 yaşında ölmüşdür.
291
Bu qələbədən sonra Şimali Afrika bütünlüklə
İslam idarəsinə daxil olmuş və islamiyyət burada sürətlə yayılmağa başlamışdır.
Bizansla müharibələr
Əbdülməlik taxta çıxdığı zaman islam dünyasındakı qarışıqlıqdan istifadə
edən Bizans bir çox müsəlman şəhərlərinə basqın edərək xeyli qənimət ələ ke-
çir
di. İslam dünyasındakı qarışıqlığı nəzərə alan Əbdülməlik
Bizansla sülh bağ-
la
maq məcburiyyətində qalmışdır. Sülhə görə Kipri Bizansa verməklə yanaşı
xəracda ödənməli idi. Əbdülməlik Bizansa olan xəracı özünün kəsdirdiyi qızıl
pul
larla ödəmək istədikdə Bizans bunu qəbul etməmiş və iki tərəf arasında ye-
nidən döyüş başlamışdır. 692-ci ildə (hicri 72) Çukurova adlı məntəqədə baş
verən döyüşdə Məhəmməd ibn Mərvanın başçılığı altında olan əməvi ordusu
Bi
zanslıları məğlub etmiş və əməvilərdə vergi verməkdən azad olmuşlar.
290
Tarixi ibn Əsir, IV cild, səh-107-110.
291
Tarixi ibn Əsir, IV cild, səh-369-372.