211
də yerləşdirdi və burada islamiyyət yayılmağa başladı. Elə həmin il Buxarada
ilk məscid inşa edildi.
299
Quteyb
ə ibn Müslim 712-ci ildə Xarəzm, Səmərqənd, Nəsəf və Kişi, 714-
cü ildə isə Fərqanə və Kaşğarı itaət altına almışdır. Lakin xəlifə Vəlid ibn Əb-
dül
məlik və Həccacın ölümü ilə əlaqədar olaraq bu fəthlər dayandırılmışdır.
Hindistan fəthinə göndərilən Məhəmməd ibn Qasim İrandan keçərək Sind
əyalətinə daxil oldu. 708-ci ildə Zahər adlı Sind hökmdarını məğlub edərək
Məkranı ələ keçirdi. Bundan sonra Hindistana daxil olan Məhəmməd ibn Qa-
sim 712-
ci ildə Dehli şəhərini fəth etdi. Bütünlüklə Sind əyalətini itaət altına
al
maq istəyən Məhəmməd Deybulu ələ keçirərək burada məscid inşa etdirdik-
dən sonra 713-cü ildə Multanı da ələ keçirmişdir. Əldə etdiyi uğurlara görə
Məhəmməd ibn Qasimə “Hindistan fatehi” ləqəbi verilmişdir.
300
Lakin Həcca-
cın ölümü ilə əlaqədar olaraq bu səfərlərə də son qoyulmuşdur.
2.
Anadolu səfərləri
707-708-
ci illərdə (hicri 88-89) Cəzirə valiliyinə təyin edilən Məsləmə ibn
Əbdülməlik Bizansa dəfələrlə səfər edərək Ankara və Bursa sərhədlərinə gələ-
rək Bizanslıları qorxu içində saxlayırdı. Bizansın zəifləməsindən istifadə edən
Əməvi orduları 709-cu ildə Bizansın əsas qalalarından olan Tyananı ələ keçir-
dilər. Bundan bir il əvvəl isə Məsləmə ibn Əbdülməlik Amorionu ələ keçirmiş-
dir. 710-711-
ci illərdə Qilikya da heç bir müqavimətsiz əməvilərə təslim oldu.
711-712-
ci illərdə Əməvi orduları Trabzon və Amasya daxil olmaqla Üsküdara
qədər bütün Anadolunu talan etdilər. Bu səfərdə Məsləmənin qəza yoldaşı Bat-
tal Qazi adı ilə məşhur olan Əbul-Hüseyn Abdullahi-Antaki böyük qəhrəman-
lıqlar göstərmiş və adına əfsanələr qoşulmuşdur.
Anadolu səfərlərində Məsləmə ilə birlikdə xəlifə Vəlidin oğlu Abbas da
iştirak edirdi. Məhz onun başçılığı altında olan Əməvi ordusu 712-713-cü il-
lərdə Antalyanı ələ keçirmişdir. Altı il (707-713) davam edən Bizans səfərlə-
rin
dən sonra I Vəlid ibn Əbdülməlik Bizansla müqavilə bağlamışdır.
301
Şimali Afrika və İspaniyanın fəthi
699-
cu ildə Həssan ibn Nömanın Şimali Afrika valiliyindən alınmasından
son
ra Misir valisi Əbdüləziz ibn Mərvan Musa ibn Nusayrı Şimali Afrikaya
va
li təyin etdi. Vəzifə dəyişikliyindən istifadə edən Bərbərilər, yenidən üsyan
etdi
lər. Musa ibn Nuseyr isə bu üsyanları yatıraraq Bizansı tamamilə Afrika
torpaq
larından geri çəkilməyə məcbur etdi. Bundan sonra o bərbərilər ara-
sında İslamı yaymaq üçün imamlar və müəllimlər göndərdi. 709-710-cu illədə
Şimali Afrikanı itaət altına alan Musa ibn Nuseyr oraya vali olaraq Tariq ibn
299
Tarixi ibn Əsir, IV cild, səh-544-547; İbn Kəsir, əl-Bidayə vən-Nihayə, IX cild, səh-72-84.
300
Bayur, Hindistan tarixi, Ankara, 1946, I cild, səh-93-95; Tarixi ibn Əsir, IV cild, səh-536-537.
301
Tarixi ibn Əsir, IV cild, səh-531-535.
212
Ziyadı təyin etdi. Səbtə yarımadasından başqa Şimali Afrikanın Ağdəniz sa-
hil
lərindən Atlantik okeanına qədər bütün yerləri müsəlmanların əlinə keç-
mişdir.
302
İspaniyanın fəthi
Əndəlus, Preney dağlarına qədər uzanan yarımadaya Ərəblərin verdiyi
addır. Bu yarımadaya əski Yunanlar “İberia”, Romalılar “Hispania” deyərdilər.
German tayfası olan Vandallar tərəfindən buraya Vandalisia və ya Vandalosya
deyilməsinə qarşılıq olaraq Ərəblər “Əl-Əndəlus” adını vermişlər.
303
Vandallardan sonra İspaniyanı istila edən Qotlar burada öz krallıqlarını
qur
muşdular. Lakin VIII əsrdən etibarən bu krallıq zəifləməyə başlamışdır.
Əhali sıxıntı içərisində boğularkən məmurlar zövq və əyləncədən ayrılmırdı.
Yerli xalqla yanaşı yəhudilər də əziyyət çəkirdi. Musa ibn Nusayr Şimali Af-
rika valisi olduğu müddətdə Teodorikin oğlu Rodrik üsyan edərək taxtı ələ ke-
çir
mişdir. Bununla razılaşmayan Səbtə valisi Kont Juluyan müsəlmanları İspa-
ni
yanı fəth etməyə təşviq etdi.
Bu məqamı gözləyən Musa ibn Nusayr xəlifənin icazəsindən sonra bu
bölgəyə Tarif ibn Malikin başçılığı ilə kəşfiyyat dəstəsi göndərdi. Kəşfiyyat
nəticəsində İspaniyanın həddən artıq zəiflədiyini öyrənən Musa ibn Nusayr
Tariq ibn Ziyadı yeddi min nəfərlik dəstə ilə İspaniyaya göndərdi. Tariq Səbtə
boğazını keçərək İspaniyaya daxil oldu.
Kont Juluyanın vasitəsilə qarşı tərəfə keçən Tariq bu gün onun adı ilə anı-
lan Cəbəllü-Tariq boğazını ələ keçirdi. Bundan xəbər tutan kral Rodrik Teode-
mi
rin başçılığı altında olan ispan ordusunu Tariq ibn Ziyadın üzərinə göndərdi.
İki ordu 711-ci ildə Vadi-Ləkkə adlı məntəqədə qarşılaşdı. Baş verən döyüşdə
İspanların məğlub olması ilə müsəlmanlar İspaniyanın yarısını ələ keçirmiş ol-
dular.
304
Tariq ibn Ziyad İspaniyaya daxil olaraq qələbə xəbərini Musa ibn Nusayra
çat
dırdı. Lakin Tariqin daha çox şöhrət qazanmasını istəməyən Musa ona gös-
təriş verdiki irəli getmədən onu olduğu yerdə gözləsin. Sonra oğlu Abdullahı
Qay
ravanda öz yerinə buraxaraq böyük bir ordu ilə İspaniyaya doğru hərəkət
etdi. Lakin Tariq öz əsgərləri ilə məşvərət etdikdən sonra digər şəhərlərin fəthi-
nə başladı.
Musa ibn Nusayr ərəb və bərbərilərdən təşkil olunmuş böyük bir ordu ilə
İspaniyaya daxil olub bir neçə şəhəri fəth etdikdən sonra özünü Tariqa çatdırdı.
Onu tənbih edib qamçı vurduqdan sonra həbsə atdı. Bundan xəbər tutan xəlifə
Vəlid Musaya məktub göndərib onu azad edərək əvvəlki vəzifəsinə təyin etmə-
sini əmr etdi. Bundan sonra Musa Tariqi zindandan azad etdi və hər iki sərkər-
302
Tarixi ibn Əsir, IV cild, səh-539-540.
303
Ziya Paşa, Tarixi-Əndəlus, səh-11-13.
304
Tarixi-Yəqubi, II cild, səh-285.