303
məhşur əhli-sünnə alimi Əhməd ibn Hənbəl olmuşdur. O da Quranın
hadis yox,
əzəli olduğu əqidəsində idi.
Hicrətin 218-ci ili (miladi 833-cü il) xəlifə Məmunun vəfatından sonra,
onun vəsiyyətinə əsasən qardaşı Mutəsim xəlifə təyin edildi. Lakin onun xəlifə-
li
yi ilə razılaşmayan əyanların və ordu başçılarının bir qismi Məmunun oğlu
Ab
bası xəlifə kimi görmək istədilər. Bundan xəbər tutan Mutəsim dərhal Ab-
bas ibn Məmunu yanına çağırıb ondan beyət aldı. Abbas ibn Məmunun beyə-
tin
dən sonra müxalif dəstə də Mutəsimə beyət etdi.
Qardaşı Məmunun vəsiyyətinə əməl edən Mutəsim, Xorasan valisi Abdul-
lah ibn Tahirə, Bağdad valisi İshaq ibn İbrahim ibn Musəbə və qazi İbn Əbu
Dua
da böyük ehtiram göstərərək, keçmiş qazi Yəhya ibn Əksəmi vəzifədən kə-
na
rlaşdırdı.
Xilafəti əldə edən Mutəsim, dərhal ölkə daxilində gedən üsyanları yatırma-
ğa başladı. O, yaxşı başa düşürdü ki, bu üsyanları yatırmayınca xariclə müha-
ribə aparmağın faydası yoxdur. Buna görə də Mutəsim, Məmun tərəfindən baş-
lan
mış Tuvana şəhərində qurulan istehkamların tikintisini dayandırdı. Bizansla
sərhəd məntəqələrə köçürülən əhali yenidən öz yaşayış yerlərinə qaytarıldı.
Bütün lazımi göstərişləri yerinə yetirən Mutəsim xilafətin paytaxtı Bağda-
da qayıtdı. Onunla birlikdə son Bizans yürüşündə Məmunu müşayiət edən bü-
tün əyanlar, o cümlədən, Abbas ibn Məmun da Bağdada qayıtdı. Hicrətin 218-
ci ili (miladi 833) Bağdada daxil olan Mutəsimə paytaxt əhalisi yekdilliklə be-
yət etdi.
467
Xəlifə Mutəsimin xilafəti dövründə Mavəraunnəhr, Misir və digər bölgə-
lərdən gələn əsgərlərdən əməkhaqqı müqabilində muzdlu ordu yaradılmışdır.
Ma
vəraunnəhrdən gələnlərə Fəraqinə, Afrika və Yəməndən gələnlərə isə Mə-
ğaribə deyilirdi.
468
Həmədanın xürrəmilərdən geri alınması
Mutəsimin hakimiyyətə gəldiyi il Cibal, Həmədan və İsfəhan bölgələrində
yenidən baş qaldıran xürrəmilər karvanları qarət etməyə başladılar. Xorasanla
paytaxt arasındakı rabitənin kəsilmə təhlükəsi yarandı. Bundan narahat olan
xəlifə Mutəsim, üsyançıların üzərinə Haşim ibn Baticuru göndərsə də, xilafət
ordusu üsyançılar tərəfindən məğlub edildi. Haşim ibn Baticurun məğlubiy-
yətindən sonra Bağdad valisi İshaq ibn İbrahim böyük bir ordu ilə Həmədan
xür
rəmilərinin üzərinə göndərildi. Hicrətin 219-cu ili (miladi 834) baş verən
dö
yüşdə xilafət ordusu qalib gəldi və Həmədan xürrəmilərindən altmış min nə-
fər öldürüldü. Sağ qalanlar isə Azərbaycan ərazisindən keçib, Bizansa qaçdılar.
Bu bölgədə sakitliyi bərpa edən İshaq ibn İbrahim yenidən Bağdada qayıtdı.
467
Tarixi-
Təbəri, V cild, səh-205-206; İbn Kəsir, əl-Bidayətu vən-Nihayə, X cild, səh-280-281.
468
Tarixi-Məsudi, IV cild, səh-53, Misir, 1965.
304
Samirə şəhərinin inşası və paytaxt elan olunması
İslam mədəniyyətinin inkişafı istiqamətində xəlifə Mutəsimin göstərdiyi ən
bö
yük xidmət məhşur Samarra (Samirə) şəhərinin salınmasıdır. Xəlifə Mutə-
sim tərəfindən paytaxt Bağdadda təşkil olunan türk əsgərlərinin özbaşınalıqları
gün
dən-günə artır və bu da əhalinin narazılığına səbəb olurdu. Bütün bu narazı-
lıqlara son qoymaq istəyən xəlifə Mutəsim, türk əsgərlərinin təhlükəsini pay-
taxt
dan uzaqlaşdırmaq üçün yeni paytaxt şəhəri saldırmaq fikrinə düşdü. Bu
məqsədlə Dəclə çayının şərq sahilində yeni şəhərin salınmasına göstəriş verdi.
Samarra ərazisi lap qədimlərdən yaşayış məskəni olmuşdu. Rəvayətlərə
gö
rə, bu yerdə vaxtilə Hz.Nuhun (ə) oğlu Sam böyük bir şəhər salmışdı. Farslar
Sa
mın adı ilə bu yerləri “Samrah” (Samın torpağı) adlandırırdılar.
469
Xəlifə Mutəsimin göstərişinə əsasən vəzir Əhməd ibn Xalid hicrətin 219-
cu ili (miladi 834) şəhərin tikintisi ilə əlaqədar olaraq hazırlıq işləri görməyə
başladı. İki illik hazırlıqdan sonra hicrətin 221-ci ili (miladi 836) Samirə şəhə-
rinin tiki
ntisinə başlandı.
Bağdad şəhərini tərk etmək istəməyən türk əsilli ordular, Samirə şəhərinin
ti
kintisini razılıqla qarşılamadılar. Lakin Samirə şəhərinə yerləşdikdə, şəhər on-
la
rın elə xoşuna gəldi ki, Samirəyə “Surra mən raa” (onu görən sevindi) adını
ver
dilər. Şəhər abadlığını itirdikdə, ona “Saə mən raa” (onu görən kədərləndi)
de
məyə başladılar. Sonralar bu ad daha da qısalaraq, “Samarra” və “Samirə”
şəklinə düşdü.
Samirə şəhəri təqribən altmış il (836-cı ildən 890-cı ilə qədər) Abbasilərin
payt
axtı oldu. Abbasi xəlifəsi Mötəmidin (870-892) xilafətinin sonlarında pay-
taxt yenidən Bağdada qaytarılmışdır. Həmçinin altmış illik bu dövr tarix elmin-
də “Samirə dövrü” adlanır. Paytaxtın Bağdaddan Samirəyə köçürülməsi türk
təsirinin başlanması, Samirədən Bağdada qaytarılması isə türk təsirinin sona
çat
masını göstərir.
470
Məhəmməd ibn Qasimin qiyamı
Hicrətin 219-cu ili (miladi 834) Hz.Hüseynin (ə) nəslindən olan Əbu Cəfər
Məhəmməd ibn Qasim ibn Əli ibn Ömər ibn İmam Səccad (ə) Əhli-beytin haq-
qını Abbasilərdən geri almaq şüarı altında, Xorasanın Taliqan bölgəsində xila-
fətə qarşı qiyam qaldırdı. Tezliklə Mərv, Sərəxs və Nəsa camaatıda onun ətrafı-
na toplandı.
Bundan xəbər tutan xəlifə Mutəsim, Xorasan valisi Abdullah ibn Tahiri bö-
yük bir ordu il
ə Məhəmməd ibn Qasimin üzərinə göndərdi. Baş verən döyüşdə
məğlub olan Məhəmməd, Nəsa şəhərinə qaçsa da ələ keçirilərək, Nişapura Ab-
dul
lah ibn Tahirin hüzuruna aparıldı. Abdullah ibn Tahir tərəfindən üç ay Nişa-
pur
da saxlanılan Məhəmməd sonda Bağdada xəlifə Mutəsimin hüzuruna gön-
469
Natiq Rəhimov, İslam Tarixi, II cild, səh-167.
470
Tarixi-
Məsudi, V cild, səh-54-55.