321
ləbədən sonra Məhəmməd ibn Abdullah xəlifə tərəfindən büccə torpaqlarının
va
lisi təyin edildi.
497
Məhəmməd ibn Bəisin üsyanı hicrətin 234-cü il (miladi 848-849)
Şahi və Təbriz qalalarının hakimi olan Məhəmməd ibn Bəis xəlifə Mutəsim
tərəfindən həbs edilmişdir. Hicrətin 234-cü ili (miladi 848-849) həbsdən qaçan
Məhəmməd ibn Bəis, vətəni Mərəndə gələrək ixtiyarında olan qəsrləri yenidən
özü
nə qaytardı. Xilafətdən narazı olan qüvvələr də, Urmiya gölünün sahilində yer-
ləşən Şahi qalasını özünə mərkəz seçən Məhəmməd ibn Bəisin ətrafına toplandı.
Azərbaycan valisi Məhəmməd ibn Hatəm ibn Hərsəmənin üsyançıların qar-
şısında aciz qaldığını görən xəlifə, onu Həmduveyh ibn Əli ibn Fəzl ilə əvəz etdi.
On min nəfərlik ordu ilə hərəkət edən Həmduveyh Məhəmməd ibn Bəisi
Şahi qalasında mühasirəyə aldı. Lakin mühasirənin uzandığını görən xəlifə
Mü
təvəkkil Həmduveyhin köməyinə türk əsilli Buğa Şərabi (və ya Buğa əs-Sə-
ğiri) ilə Zirəki göndərdi.
Mühasirə yolu ilə məqsədinə çata bilməyəcəyini görən Buğa Şərabi, İbn
Bəisin adamları üçün xəlifədən aman məktubları aldı. Amanda olduqlarını gö-
rən qala müdafiəçiləri qapıları açaraq qalanı Buğa Şərabiyə təslim etdilər. Mə-
həmməd ibn Bəis başda olmaqla, iki yüz nəfərdən artıq silahdaşı əsir olaraq xi-
la
fətin paytaxtı Samirəyə göndərildi.
Hicrətin 235-ci ili (miladi 850) Buğa Şərabi Məhəmməd ibn Bəisi iki qar-
da
şı, oğlu və əsir düşmüş qalan silahdaşları ilə birlikdə xəlifənin hüzuruna gə-
tir
di. Xəlifənin göstərişi ilə həbs olunan Məhəmməd ibn Bəis bir ay sonra dün-
yasını dəyişdi.
498
Bu üsyanın ardınca erməni liderləri xilafətə qarşı üsyan etdi. Muş hakimi
ilə Vaspurakan şahzadəsi birləşərək Ərməniyyə hakimi Yusif ibn Məhəmməd
və onun yaxın silahdaşlarını hicrətin 237-ci ilində (miladi 852) öldürdülər.
Xəlifə Mütəvəkkil baş verənlərdən xəbər tutan kimi məhşur sərkərdə Buğa
əl-Kəbiri Ərməniyyə vilayətinə göndərdi. Erməni zadəganlarının lideri, Vaspu-
ra
kan şahzadəsi Həmzə oğlu Aşot müqavimət göstərmək istəsə də, məğlub edi-
lib Samirəyə xəlifənin hüzuruna göndərildi və edama məhkum edildi.
Bu qələbədən sonra bir neçə ay sonra Dvin şəhərində istirahət edən Buğa əl-
Kəbir Tiflisin hakimi İshaq ibn İsmailin üzərinə hərəkət etdi. Çünki erməni feo-
dallarını xilafət əleyhinə təhrik edən o olmuşdu. Hicrətin 238-ci ilində (miladi 852)
baş verən döyüşdə İshaq ibn İsmail məğlub edildi. Onun kəsik başı əvvəlcə Buğa
əl-Kəbirin hüzuruna, oradan Samirəyə xəlifə Mütəvəkkilin hüzuruna gətirildi.
Tiflisin süqutundan sonra Girdiman knyazlığı ilə Xaçın hakimi Artrnesex
xi
lafət qüvvələrinə təslim oldu. Bunların ardınca Ktiş qalasına sığınmış Yesai
Əbu Musa və Şəki hakimi Səhl ibn Sumbat da həbs edildi.
497
Tarixi-Təbəri, V cild; Natiq Rəhimov, İslam Tarixi, II cild, səh-205-206.
498
Tarixi-
Yəqubi, II cild, səh-486; İbn Kəsir, əl-Bidayətu vən-Nihayə, X cild, səh-312.
322
Ərməniyyə vilayətində dörd illik hərbi əməliyyatdan sonra asayişi bərpa
edən Buğa əl-Kəbir hicrətin 241-ci ilində (miladi 855-856) xilafətin paytaxtı
Sa
mirəyə qayıtdı.
499
Hicrətin 240-cı ilində (miladi 854) Suriyadakı Xıms şəhərinin camaatı xila-
fətə qarşı üsyan etsə də, xəlifənin yeni təyin etdiyi vali Məhəmməd ibn Əbdi-
vehy tərəfindən üsyan yatırılmışdır.
500
Mütəvəkkiliyyə (və ya Cəfəriyyə) şəhərinin inşası hicri 245 (miladi
859-860)
Xilafətinin sonlarına yaxın hicrətin 245-ci ilində (miladi 859-860) xilafətin
pay
taxtı Samirə şəhərinin yaxınlığında Mahuzə adlı məntəqədə xəlifə Mütə-
vəkkilin göstərişinə əsasən daha bir şəhərin əsası qoyuldu. Bu şəhər xəlifənin
şərəfinə “Cəfəriyyə” adlandırıldı. Mütəvəkkilin özü və yaxın saray adamları tə-
rəfindən buraya “Mütəvəkkiliyyə” deyilirdi.
501
Bu şəhərin salınması ilə yanaşı xəlifə Mütəvəkkil Samirə şəhərinin geniş-
ləndirilməsi üçün xeyli miqdarda vəsait ayırmışdır. Samirə şəhəri onun dövrün-
də daha da inkişaf edərək çiçəklənmiş, yeni memarlıq abidələri ilə zənginləş-
mişdir. Mütəvəkkil zamanında inşa edilən Samirə came məscidi gözəlliyinə gö-
rə Müqəddəs Pyotr kilsəsindən geri qalmırdı.
Qədim Azərbaycan şəhəri olan Şəmkir də orta əsrə aid ərəb mənbələrində
“Mü
təvəkkiliyyə” adlandırılır. Şəmkir köçəri tayfaların hücumuna məruz qalıb
da
ğıldıqdan sonra, miladi IX əsrin ortalarında sərkərdə Buğa əl-Kəbir İslamı
qəbul etmiş xəzərləri və Bərdə tacirlərinin bir hissəsini bura köçürmüşdü. Hə-
min vaxt
dan inkişaf edən bu şəhərə xəlifənin şərəfinə “Mütəvəkkiliyyə” deyil-
məyə başladı. Lakin vaxt keçdikcə, bu ad unuduldu və şəhərin əvvəlki adı özü-
nə qayıtdı.
502
Mütəvəkkil və Əhli-Beyt
Abbasi xəlifələrindən Əhli-beytlə ən qatı düşmənçilik edən Mütəvəkkil ol-
muşdur. O, həm Hz.Əlinin (ə) pak ruhuna, həm də o həzrətin nəslinə qarşı kin-kü-
durət bəsləyirdi. Onun xilafət dövrü şiə və Ələvilər üçün ən pis dövrlərdən biri sa-
yılır. Mütəvəkkilin şiələrə qarşı həyata keçirdiyi cinayətləri belə sıralaya bilərik:
1.
Onun hakimiyyəti dövründə Ələvilərdən bəzisi ya həbs edildi, ya da ax-
ta
rışda oldu. Buna misal olaraq İmam Həsənin (ə) nəslindən olan Məhəmməd
ibn Saleh və Məhəmməd ibn Cəfərin adını qeyd etmək olar.
503
499
Tarixi-
Təbəri, V cild, səh-313, 316-317; Tarixi-Yəqubi, II cild, səh-489; Tarixi ibn Əsir, VII
cild, səh-67-68; İbn Kəsir, əl-Bidayətu vən-Nihayə, X cild, səh-317.
500
Tarixi-Təbəri, V cild, səh-318.
501
Tarixi-
Təbəri, V cild; Natiq Rəhimov, İslam Tarixi, II cild, səh-209.
502
Natiq Rəhimov, İslam Tarixi, II cild, səh-210.
503
Əbul Fərəc İsfəhani, Məqatilut-talibiyyin, səh-397, 418.