Şahlar şahbaz oğlu şƏRİfov
Yüklə 6,91 Mb. Pdf görüntüsü
|
355
Mütəzid hakimiyyətə gəldiyi vaxt mərkəzi hakimiyyətin maddi və iqtisadi cəhətdən zəifləməsindən istifadə edən valilər müstəqillik iddiası etməyə başla- mışdılar. Şimali Afrikada Əğləbilər (800-909), Misir və Suriyada Tulunilər (868- 905), İran torpağında isə Səffarilər (870-1163) və Samanilər (892-999) çox dan xəlifənin nəzarətindən çıxmışdılar. Onlarla işgüzar əlaqələr quran xəli- fə Mütəzid, həm yerli hakimlərə satdığı səlahiyyətlər hesabına xəzinəni doldu- rur, həm də bu hakimlərlə bağladığı müqavilələr sayəsində onlar sarıdan arxa- yınlıq əldə edirdi.
İlk olaraq xəlifə Mütəzid ordunu üç hissəyə ayırdı. “Xassə” adlanan birinci və xüsusi təyinatlı qoşun hissələri daim xidmətdə idi. Onlar demək olar ki, Bağdaddan kənara çıxmır, xəlifənin və sarayın mühafizəsini təmin edir, dövlət m ərasimlərinə qatılır və təhlükəli hallarda işə müdaxilə edirdilər. Bu bölümə pi yada və süvarilər daxil idi. Onların məvacibi də digərlərinkindən yüksək idi. İkinci bölüm “şürtə” (polis) adlanırdı. Bunların vəzifəsi Bağdad və ətraf məntəqələri mühafizə etmək, sabitliyi qorumaq, paytaxta gələn yolları nəzarət al tında saxlamaqdan ibarət idi. Piyada və süvarilərdən ibarət olan şürtə birinci bö lümə nisbətən daha az məvacib alırdı. Üçüncü bölüm isə “əskər-üd-dun” (aşağı səviyyəli ordu) və ya “məunə” (yar
dımçı qüvvə) adlanırdı. Bunlar əyalətlərdə dövlətin nüfuzunu gücləndirmə- yə xidmət edir, bölgələrdə polis rolunu oynayır, bəzi hallarda da vergi yığımına qa tılırdılar. Onların məvacibi əvvəlki bölümlərdən daha az idi. 567
Xəlifə Mütəzidin daxili siyasətdə həyata keçirdiyi islahatlardan biri də döv lət məmurlarının istirahət vaxtının artırılması oldu. Xəlifənin göstərişinə əsasən cümə günü ilə yanaşı, cümə axşamı da qeyri-iş günü elan edildi. Vəzir Ubeydullah ibn Süleyman xəzinəni doldurmaq üçün daha bir cəhd et di. O, miras məsələlərinə baxmaq səlahiyyətini qazilərdən alıb, bunun üçün təşkil edilmiş xüsusi dövlət məhkəmə qurumuna verdi. Bu islahatı həyata ke- çir
məklə, hökumət vərəsəsiz mirasları dövlət hesabına keçirməyi planlaşdırırdı. La kin bu məqsədlə yaradılmış məhkəmə qurumlarının xərci, gətirdiyi qazancı qat- qat üstələdi. Buna görə də, bir müddətdən sonra miras məsələləri yenidən qa zilərə qaytarıldı. 568
Mütəzidin daxili siyasəti də xilafətin iqtisadi vəziyyətindən asılı olaraq dəyi- şirdi. Hakimiyyətinin əvvəllərində o, əhli-sünnə yolunu rəhbər tutaraq, hətta kəlam elmi barədə kitabların alış-satışına da qadağa qoydu. Lakin bu cəbhənin lazımi maddi dəstəyini əldə edə bilməyəndə, əhli-şiələrə meyl göstərməyə baş- 567
Doğuştan Günümüze Büyük İslam Tarihi, Çağ Yayınları, III cild, səh-275-276; Nuri Ünlü, İslam Tarihi, I cild, səh-282. 568 Natiq Rəhimov, İslam Tarixi, II cild, səh-266.
356
ladı. Bir çox nüfuzlu və imkanlı qruplaşmaları öz sıralarında birləşdirən şiə ailə- lərinə xəlifə Mütəzid öz hakimiyyətini möhkəmlətmək üçün vasitə kimi baxırdı. Xəlifə Mütəzidin apardığı müharibələr Hicrətin 280-cı ilində (miladi 893) əl-Cəzirə bölgəsinə yürüş edən xəlifə Mü təzid qısa müddət ərzində Mosulda sabitlik yaradaraq, yenidən Bağdada qa yıtdı. Növbəti ilin sonlarında (hicri 281, zilqədə/miladi 895) Həmdanilər (903- 1003) sülaləsinin sələfi Həmdan ibn Həmdunun yerli xəvaric qruplaş- ma sı ilə birləşib, dövlətə qarşı çıxışlar etdiyini öyrənən xəlifə Mütəzid, yeni- dən Mosul üzərinə yürüş etdi. Baş verən döyüşdə məğlub olan Həmdan təslim oldu.
Bir müddət sonra Mosulda yenidən xəvaricdən olan Harun adlı şəxs xila- fətə qarşı qiyam etdi. Bununla əlaqədar olaraq xəlifə Mütəzid, hicrəti 283-cü ilin də (miladi 896) Mosul üzərinə üçüncü dəfə yürüş etdi. Bu yürüşdə Həmdan ibn Həmdunun oğlu Hüseyn də iştirak edirdi. Hüseyn, atasının həbsdən azad olu
nacağı təqdirdə qiyamın başçısı Harunu ələ keçirməyə razı olduğunu bildir- di. Onun səyləri ilə Harun ələ keçirildikdən sonra Mütəzid vədinə əməl edib Həmdanı sərbəst buraxdı. Hicrətin 285-ci ilində (miladi 899) xəlifə Mütəzid əl-Cəzirə bölgəsində yer ləşən Aməd şəhərinə hücum edərək, şəhəri ələ keçirdi. Bu arada Azərbaycan və Ərməniyyə valisi Əbus-Saca tabe olan sərkərdə Vəsif, valinin əmrindən çıxıb hicrətin 287-ci ilində (miladi 900) Malatya üzəri- nə yürüş edərək, şəhəri ələ keçirdi. Vəsfin əsas məqsədi Bizansla sərhəd bölgə- lərdə özünə torpaq qazanıb, vəzifə əldə etmək idi. Buranı ələ keçirən Vəsif Mü- təzidin yanına elçi göndərib tələb etdi ki, onu Bizansla həmsərhəd bölgələrə va- li təyin etsin. Bundan narahat olan xəlifə böyük bir qoşunla Vəsifin üzərinə hə- rəkət etdi. Xilafət qüvvələri Bizansa qaçmağa çalışan Vəsifin yolunu kəsib, onu ələ keçirdilər. Qiyamı yatırandan sonra xəlifə Mütəzid bu bölgədəki iri şəhərləri gəzərək, qayda-
qanun yaratdı. Xüsusilə, Tarsusda xəlifənin gördüyü işlər dəhşətli oldu. Tar
susluların Vəsiflə müttəfiq olduqlarını bəhanə gətirən xəlifə Mütəzidin əmri ilə şəhər limanındakı əllidən artıq hərbi gəmi yandırıldı. Xəlifənin bu səhvin- dən qısa müddət sonra hicrətin 288-ci ilində (miladi 901) xilafət sərkərdələrin- dən biri Bizansa hücum edib, 160 nəfərdən artıq yüksək rütbəli şəxsi əsir götü- rərək Bağdada gətirdi. Buna cavab olaraq, bizanslılar həm dəniz, həm də quru yolu ilə müsəlman tor paqlarına hücum edərək on beş min müsəlmanı əsir götürdülər. Daxili qal- maqallar la məşğul olan xəlifə Bizansa qarşı heç bir tədbir görə bilmədi. Azərbaycan valisi Məhəmməd ibn Əbus-Sac Yüklə 6,91 Mb. Dostları ilə paylaş:
|