369
Məhəmməd ibn Əli ibn Hüseyn Beyzavinin edamı hicri 328/miladi 940
“İbn Müqlə” ləqəbilə tanınan Məhəmməd ibn Əli ibn Hüseyn Beyzavi Şirazi
dini və dünyəvi elmlərin mahir bilicisi sayılır, ədəbiyyatı, məntiq və bəlağəti, Qu-
ran elmlərini gözəl bilirdi. Onun əsas məharəti xəttatlıq idi. İbn Müqlə kufi xət-
tinin yazılış qaydaları üzərində dəyişiklik edərək yeni xətt növləri yaratmağa nail
oldu. Bu gün müsəlman aləmində geniş yayılmış, Quran nüsxələrinin yazılışında
ən çox istifadə edilən nəsx və süls xətləri İbn Müqlənin ixtirası sayılır. Qahirin
taxt
dan salınmasında xüsusi rolu
olduğuna görə, Razi İbn
Müqləni özünə vəzir tə-
yin
etmişdi. Onun mahir siyasətçi olması Razini çox narahat edirdi. İbn Müqlə
hər an Raziyə qarşı sui-qəsd hazırlaya bilərdi. Bütün bunları nəzərə alan xəlifə
Ra
zi İbn Müqləni həbs etdirərək, hicrətin 328-ci ilində (miladi 940) edam etdirdi.
Əmir-ül-üməralığın yaradılması
Razinin xilafəti dövründə Misir və Şam bölgəsi İxşidilərin (935-969), əl-
Cəzirə və Bizansla sərhəd bölgələr Həmdanilərin (903-1003), Şimali Afrika
torpaqları Fatimilərin (909-1171), Xorasan və Mabəraun-nəhr Samanilərin
(892-999), Fars
vilayəti Büveyhilərin (932-1062), Bəhreyn və cənibi Ərəbistan
qərmətilərin əlində idi. Əndəlusda Əməvi sülaləsindən olan xəlifələr hakimlik
edir
dilər. Xəlifə Razinin ixtiyarında Bağdad şəhəri və ətrafından başqa bir yer
qal
mamışdı. Miladi X əsrin birinci rübündə (hicri IV) müsəlman torpaqlarının
müx
təlif qütblərində hökm sürən üç hakim özünü “əmir-ül-möminin” adlandı-
rırdı. Bağdadda Razi, Əndəlusda Əməvilər sülaləsindən olan II Əbdürrəhman
(822-
852), Şimali Afrikada isə Fatimilərin sələfi əl-Qaim Ubeydullah Mehdi.
Xəlifə Razi hakimiyyətdə qalmasını təmin etmək üçün “əmir-ül-üməra”
sta
tusu təsis etdi. Əmir-ül-ümara məqamının sahibinə dövlət idarəçiliyində
qeyri-
məhdud səlahiyyətlər verilmişdi. Eyni zamanda bu məqama sahib olan
şəxslər siyasi nüfuza, hərbi gücə və maliyyə imkanlarına sahib olmalı idi.
Tarixi mənbələrə əsasən, İslam tarixində bundan əvvəldə əmirül-üməralıq
sta
tusu mövcud olmuşdur. II xəlifə Ömər ibn Xəttab (634-644) İran cəbhəsində
dö
yüşən ordunun başçısı Səd ibn Əbu Vəqqasa, Əməvi xəlifəsi I Yezid ibn
Müa
viyə (680-683) Məkkə üzərinə göndərdiyi sərkərdə Müslim ibn Əqəbəyə
bu ləqəbi vermişdir. Xəlifə Müqtədir (908-932) öz sərkərdəsi və qohumu Haru-
na, xəlifə Qahir (932-934) isə Munisə eyni adı vermişdir. Bu xəlifələrin əta et-
dik
ləri əmirül-üməra adı yalnız ordunun baş komandanlığı vəzifəsi ilə məh-
dudlaşırdı.
Xəlifə Razinin dövründəki əmir-ül-üməra isə ordunun baş komandanı ol-
maq
la yanaşı, baş vəzirdən də yüksəkdə dururdu, mühüm dövlət vəzifələrinə
(hətta vəzirliyə) təyinatlar onun istəyi ilə həyata keçirilirdi, xəzinə gəlirlərinə
nəzarət və xərclərin istiqaməti də ona tabe idi. Xütbələrdə xəlifədən sonra onun
adına dua oxunurdu.
370
Razinin dövründə əmir-ül-üməranın ilk sahibi hicrətin 324-cü ilində (miladi
936) Bəsrə və Vasit valisi Məhəmməd ibn Raiq Xəzəri oldu. Razini İbn Raiqin
ta
beçiliyinə keçməyə məcbur edən amillərdən biri də Deyləm vilayəti tərəfindən
Bağdadı hədələyən təhlükə idi. Hicrətin 322-ci ilində (miladi 934) Qəzvin valisi-
nin sərkərdələrindən olan Mərdavic ibn Ziyar Deyləmi şəhərə hakim oldu. Rey,
İsfəhan, Təbəristan, Cürcan və Həmədanı ələ keçirən Mərdavic Bağdada hücum
edərək, Abbasiləri taxtdan salıb, Fars dövləti qurmaq istəyirdi. Onun ölümündən
son
ra onu qardaşı Vəşmgir əvəz etsə də, onun zəifliyindən istifadə edən Büvey-
hilər və Samanilər əlindəki torpaqların çox hissəsini ondan aldılar.
Bağdadı hədələyən daha bir təhlükə Əhvaz bölgəsini idarə edən Bəridilər
tərəfindən gəlirdi. İbn Raiqin iki illik əmir-ül-üməralıq dövrü asan keçmədi. O
hic
rətin 326-cı ilində (miladi 938) Bəridilərlə döyüşməli oldu. Növbəti ildə isə
İbn Raiq öz vəzifəsini Bəckəmə verdi.
Bəckəmin əmirlik müddəti dövründə Bağdadda qarışıqlıq və nizamsızlıq
hökm sürürdü. Bir tərəfdən məvacib ala bilməyən əsgərlər camaatı soyub tala-
yır, digər tərəfdən oğru və soyğunçular şəhərdə tüğyan edirdilər. Bəckəmdən
xəlifəyə çoxlu sayda şikayətlər olunmasına baxmayaraq, heç bir müqavimət
gü
cünə malik olmayan xəlifə onun əmirliyi ilə barışmağa məcbur idi. Bəckə-
min səyləri nəticəsində Bəridilərin və Büveyhilərin Bağdadı ələ keçirmə cəhd-
lərinin qarşısı dəfələrlə alınmışdı.
Əbul-Abbas Əhməd Razi hicrətin 329-cu ilində (miladi 940) otuz iki yaşın-
da vəfat etmiş və Rüsafədə dəfn edilmişdir. Razi şeir yazan və cümə günləri
məsciddə xütbə oxuyan son Abbasi xəlifəsi olmuşdur.
581
Əbu İshaq İbrahim Müttəqi hicri 329-333 (miladi 940-944)
Razinin ölümündən sonra qardaşı Əbu İshaq İbrahim ibn Müqtədir xəlifə
elan olunaraq Müttəqi ləqəbini aldı. O hicrətin 297-ci ilində (miladi 908) Müq-
tədirin Zöhrə adlı kənizlə izdivacından sonra dünyaya gəlmişdir.
Onun hakimiyyətinin ilk ili Bəckəmin əmir-ül-üməralıq dövrünə düşür.
Bəckəmin zəifləməsindən istifadə edən Bəridilər Razinin dövründə bağladıq-
ları müqaviləni pozaraq (sülhə görə Vasit şəhəri Bəridilərə verilmişdi) hücuma
keşdilər. Bəckəm onların üzərinə Tüzunu göndərdi. Lakin özü sui-qəsdçilər tə-
rəfindən öldürüldü.
Bu arada Bəridilərlə bacara bilməyəcəyini görən Tüzun İbn Raiqin yanına
get
di. Başsız qalan ordunun yarısı Bəridilərin tərəfinə keçdi. Əbu Abdullah Bə-
ri
di asanlıqla əvvəlcə Vasiti, sonra isə Bağdadı ələ keçirdi.
Əbu Abdullah Bəridi xəlifənin sərvətini ələ keçirib qaçdıqdan sonra türk
mənşəli Kürtəkin özünü əmir-ül-üməra elan etdi. Xəlifə Müttəqi Kürtəkinin
şərrindən qurtarmaq üçün İbn Raiqi Bağdada dəvət etdi. Hicrətin 330-cu ilində
(mi
ladi 942) Bağdada gələn İbn Raiq Kürtəkinin ordusunu məğlub edərək
Bağdadı geri aldı.
581
Tarixi-
Məsudi, 1385/1965, IV cild, səh-336-338; Tarixi ibn Əsir,
VIII cild, səh-366-368.