375
1.
Təfvizi vəziri öz işlərini təkbaşına idarə edir, təkbaşına qərar verir, məza-
lim məhkəmələrinə rəhbərlik edir; tənfizi vəziri bu səlahiyyətlərə malik deyil.
2.
Təfvizi vəziri xəlifəyə xəbər vermədən, özbaşına vali təyin edir, tənfizi
vəziri isə bu hüquqdan məhrumdur.
3.
Təfvizi vəziri səfərbərlik elan edərək müharibəyə başlaya bilər, tənfizi
vəziri isə yox.
4.
Təfvizi vəziri özünə və başqalarına lazım olan pulu xəzinədən götürüb
xərcləyə bilər, tənfizi vəziri isə yox. Fəzl ibn Səhl və qardaşı Həsən ibn Səhl ta-
ri
xə təfvizi, sonrakılar isə tənfizi vəzirləri kimi daxil olmuşlar.
586
Məhkəmə sistemi və divanlar
Abbasilər dövründə məhkəmə sistemi əsaslı şəkildə fəaliyyət göstərirdi.
Vi
layətlərin hər birinə xəlifə tərəfindən qazilər təyin edilmişdi. Bütün bu qa-
zilər “qazi-ül-quzata” (qazilər-qazisinə) tabe idilər. Qazi-ül-quzat Bağdadda
otu
rurdu. Baş qazilik məsuliyyətli vəzifə sayıldığı üçün xəlifə bu vəzifəni ən
sa
vadlı və imanlı şəxslərə tapşırırdı.
Qazilər dörd məzhəbdən biri əsasında fətva verirdilər. (Hənəfi, Şafii, Mali-
ki
və Hənbəli məzhəbləri nəzərdə tutulur. Şiəlik müxalifət əqidəsi sayıldığın-
dan və təqib edildiyindən, Cəfəri məzhəbi rəsmi olaraq tanınmırdı). Misir qazi-
ləri şafii, Şimali Afrika qaziləri maliki, İraq qaziləri hənəfi məzhəbinin qanun-
la
rı əsasında davranırdılar. Qazilərin həll edə bilmədikləri məsələlər “məzalim
məhkəmələri”nə çıxarılırdı. Bu iki məhkəmə arasında olan əsas fərqlər bun-
lardır:
1.
Bəzən iddialı tərəf sifətində çox nüfuzlu şəxslər çıxış edirdi. Qazi belə
adam
ların təzyiqi qarşısında davam gətirib ədalətli hökm verə bilmirdi. Qazi-
dən
fərqli olaraq, məzalim məhkəməsinin başçısı ən nüfuzlu dövlət adamlarının
da əleyhinə hökm çıxara bilirdi.
2.
Qazi məhkəməsindən fərqli olaraq, məzalim məhkəməsində doğru ifadə
al
maq üçün müttəhimi və şahidləri qorxutmağa və təzyiqə məruz qoymağa
icazə verilirdi.
3.Qazinin rəhbərliyi ilə adi məhkəmədə iddiaçılar barışmırsa, onları yalnız
öz
lərinin razı olduqları ədalətli bir şəxsin vasitəçiliyi ilə barışdırmağa icazə ve-
ri
lirdi. Məzalim məhkəməsi isə, bu vasitəçini tərəflərdən razılıq almadan, özü
təyin edə bilərdi.
4.
Məzalim məhkəməsi şahidlərdən şübhələnəndə, onları ikinci dəfə and
iç
məyə məcbur etmək və zəruri hallarda şahidlərin sayını artırmaq səlahiyyəti-
nə malik idi.
5.
Məzalim məhkəməsində əvvəlcə şahidlərin ifadəsi, daha sonra tərəflərin
dəlilləri dinlənilə bilərdi. Qazi isə əvvəlcə tərəfləri dinləməli, sonra şahidlərin
586
Hitti, İslam tarixi, II cild, səh-490-491; Natiq Rəhimov, İslam Tarixi, II cild, səh-313.
376
ifa
dəsini qəbul etməli idi. Məzalim məhkəməsində ya xəlifənin, ya da valinin
özü iştirak edirdi. Özləri iştirak edə bilmədikdə, nümayəndələrini göndərirdilər.
Xilafət ərazisində polis tərəfindən təyin olunan və qazilərin nəzarəti altında
işləyən “mühtəsiblər” (hesabçılar) fəaliyyət göstərirdilər. Onlar yaxşı işlərə ça-
ğırıb, pis işlərdən çəkindirməklə məşğul idilər. Onların əsas fəaliyyət məkanla-
rından biri bazarlar idi. Mühtəsiblər ticarətin düzgün aparılmasına nəzarət edir,
ye
ri gəldikdə çəki daşlarının ağırlığını yoxlayır, çəkidə aldatmaların qarşısını
alırdılar.
Abbasilər dövründə təşkil edilən divanların ən məşhurları bunlardır:
1. Divan-ul-
xərac- bütün bölgələrdən xəracı toplayıb, hesabını aparırdı.
2. Divan-ul-diyat-
qanbahalarının (diyə) ödənişinə nəzarət edir və əsasən
hö
kumətin öhdəsində olan qanbahalarını sahiblərinə ödəyirdi.
3. Divanuz-zimam-
əsasən İraq ərazisində vergilərin toplanmasını həyata
ke
çirir, digər bölgələrin vergi ödənişlərinə nəzarət edirdi.
4. Divan-ul-cund-
orduya nəzarət, ordu tərkibinin hesabı, döyüşçülərin mə-
va
cibinin ödənişi və s. məsələlərə nəzarət edirdi. Abbasilər dövründə ordu əsasən
altı hərbi hissəyə bölünürdü: 1) Piyadalar; 2) Süvarilər; 3) Oxatanlar; 4) Neft
atanlar; 5) Avanqard; 6)
Lağımçılar. Əməvilər dövründə ordu əsasən ərəblərdən,
Abbasilərdə isə ordu əsasən fars və türklərdən ibarət idi.
5. Divan-ul-
məvali- qeyri-ərəb mənşəli qulamların xidmətə götürülməsi və
he
sabının aparılmasını həyata keçirirdi.
6. Divan-ul-
bəridə- xilafətin poçt xidmətlərinə nəzarət edirdi.
7. Divan-ur-
rəsail- saray dəftərxanası rolunu oynayır, xəlifənin əmr və fər-
manlarını qələmə alıb möhürlətmək və ünvanına göndərmək işinə baxırdı.
8. Divan-ul-
həvaic- ehtiyacı olan şəxslərin məktub və ərizələrinə baxır, on-
la
rı lazımi ünvanlara çatdırır, ərizələrin cavablandırılmasını təmin edir və xahiş
olunan problemin həllinə nəzarəti həyata keçirirdi.
Torpaq mülkiyyəti formaları
Abbasilər dövründə mülkiyyətin “iqta” forması daha geniş yayılmışdı. Xə-
li
fə dövlət fondundan şəhər və kəndləri, iri vilayətləri ayrı-ayrı şəxslərə icarəyə
ve
rirdi. İqta sahibi müqavilədə nəzərdə tutulmuş müddət boyunca həmin ərazi-
nin sahibi sayılırdı. Lakin onu satmaq və başqasına bağışlamaq ixtiyarına malik
de
yildi. İqta torpaqlarından xəzinəyə vaxtında vergi daxil olmasaydı, hökumət
həmin sahəni alıb, başqasına həvalə edirdi.
“Mülk” adlanan torpaqları isə xəlifə öz ailə üzvlərinə və yaxın adamlarına
hədiyyə edirdi. Mülk sahibi həmin torpaqları sata və başqasına bağışlaya bi-
lərdi.
Mülkiyyətin başqa bir növü “vəqf” adlanırdı. Həmin torpaq sahəsini idarə
edən şəxs əldə etdiyi gəlirin bir hissəsini vəqf ünvanına – mədrəsə və ya məs-
cidə verir, qalanını özü mənimsəyirdi. Vəqf torpaqlarından vergi tutulmurdu.
Hakim sü
lalənin nümayəndələrinin mülkləri, iqta və vəqf torpaqları xəzinəyə