379
7.
Əslən İranlı olan Əbul-Həsən Əli ibn Həmzə Kisai hicrətin 189-cu ilində
(mi
ladi 805) xəlifə Harunun xilafəti dövründə vəfat etmişdir. Onun birinci ravi-
si Əbu Haris Leys ibn Xalid Bağdadi, ikincisi isə Həfs ibn Əmr Duri Əzdi ol-
muşdur.
Fiqh elmi
Hal-
hazırda müsəlman dünyasında beş əsas şəriət məktəbi mövcuddur: cə-
fərilik, hənəfilik, şafiilik, hənbəlilik və malikilik. Dünya müsəlmanları şəriət
hökm
lərində bu məzhəblərdən birinə tabedirlər. Türkiyədə hənəfilik, İranda cə-
fərilik, Şimal-qərbi Afrika ölkələrində maliki, Misirdə şafii məzhəbi daha geniş
ya
yılmışdır. Səudiyyə Ərəbistanında hənbəli fiqhi hakimdir.
Hz.
Peyğəmbərin (s) vəfatından sonra onun ən elmli səhabələri camaatın fiq-
hi suallarına cavab verirdilər. Səhabələrin istinad etdikləri iki ana mənbə-Quran
və sünnə idi. Səhabələrdən sonra onların şagirdləri “tabein” adlanan şəxslər fiqh
məsələləri ilə məşğul olmağa başladılar. Tabein zamanında məşhur fiqh alimləri-
nin əksəriyyəti Mədinədə yaşayırdı. Mədinədə məskunlaşmış yeddi məşhur fəqi-
hin siyahısına Səid ibn Müseyyib Məxzumi, Ubeydullah ibn Məsud, Urvə ibn
Zü
beyr, Qasim ibn Məhəmməd də daxil idilər. Bunlara “füqəha-us-səbə” deyilir-
di. Bu fəqihlərin hamısı hicrətin I və II əsrlərində vəfat etmişlər.
İlk Abbasi dönəmində yaşamış və öz ictihadları əsasında fətva vermiş fə-
qih
lərin ən məşhurları bunlardan ibarətdir: 1) Məhəmməd ibn Əbdürrəhman
ibn Əli Leyli; 2) Əbu Əmr Əbdürrəhman ibn Əmr Övzai. O, “əs-Sünən” və “əl-
Məsail” kitablarının müəllifidir. 3) Leys ibn Səd. İmam Şafii Leys ibn Sədi
Malik ibn Ənəsdən də yüksək qiymətləndirərək deyirdi: “Leys Malikdən daha
güclü fəqihdir; amma tələbələri onun qədrini bilmirlər”.
Əbu Hənifə hicri 80-150/miladi 700-767
Hənəfi məzhəbinin banisi Əbu Hənifənin əsl adı Nöman ibn Sabitdir. O hic-
rətin 80-cı ilində (miladi 699-700) Kufədə anadan olmuşdur. Babası Kabil ət-
rafından idi, döyüşlərin birində müsəlmanlara əsir düşərək, İslamı qəbul etmiş-
dir. Əbu Hənifənin əsl-nəsəbi sonuncu Sasani hökmdarı III Yəzdəgirdə çatır.
Əbu Hənifə iki il Mədinədə Hz.İmam Sadiqdən (ə) dərs almışdı. Əbu Hə-
nifə sonralar bu iki ili xatırlayaraq deyirmiş: “Əgər həmin iki il olmasaydı, Nö-
man həlak olardı”. Lakin bu, Əbu Hənifənin Əhli-beyt fiqhindən dönərək,
müstəqil məzhəb yaratmasına mane olmadı. Onun fiqhi görüşləri o dövr üçün
çox cəsarətli idi. Şəriət hökmlərini əsaslandırarkən, qiyas (müqayisə, bənzət-
mə) və rəyi (şəxsi fikir), habelə ürfü (adət-ənənələr) mötəbər saydığına görə,
onun məzhəbini “rəy məzhəbi” kimi xarakterizə etmişlər. Əbu Hənifəni əhli-
sün
nə müsəlmanları “İmami-əzəm” (ən əzəmətli imam) adlandırırdılar. O,
Zeyd ibn Əlinin
(ə) və Məhəmməd Nəfsüz-zəkiyyənin qiyamlarını dəstəkləyir
və hakimiyyətin Hz.Əli (ə) övladına məxsusluğunu müdafiə edirdi. Buna görə
də bəzi tədqiqatçılar onun əslində zeydi məzhəbində olduğunu qeyd edirlər.
380
Əbu Hənifənin şəxsən qələmə aldığı heç bir əsər günümüzə gəlib çatma-
mışdır. Ona aid edilən “əl-Fiqh-ül-əbsət” və “əl-Alim vəl-mütəəllim” adlı ki-
tab
lar isə şagirdləri tərəfindən tərtib edilmişdir.
Əbu Hənifənin fiqh məktəbi onun iki bacarıqlı şagirdi Əbu Yusif və Mə-
həmməd Şeybani tərəfindən inkişaf etdirilmişdir.
“Qazi Əbu Yusif” kimi məşhur olan Yəqub ibn İbrahim bir neçə alimdən
dərs aldıqdan sonra Əbu Hənifənin şagirdləri sırasına qoşulmuşdur. Hənəfiliyin
yayılmasında onun rolu, hər şeydən əvvəl, qazilər qazisi vəzifəsini daşıması ilə
bağlıdır. Əbu Yusif on səkkiz il (Mehdi, Hadi və Harunun dövründə) baş qazi
işləmiş, Harunun əmri ilə ən məşhur əsəri olan “Kitab-ül-xərac”ı yazmışdır.
Əbu Hənifənin ikinci məşhur tələbəsi Əbu Abdullah Məhəmməd ibn Hə-
sən Şeybanidir. Onun Hənəfi fiqhi barədə fətvalarından ibarət “əl-Came-üs-
səğir” kitabı 1532 şəriət məsələsini əhatə edir. Bunlardan başqa Şeybani “əl-
Came-ül-
kəbir”, “əz-Ziyadat”, “əl-Məbsut” və s. fiqhi kitabların da müəllifidir.
Malik ibn Ənəs (hicri 99-179/miladi 715-796)
Əslən Yəmənli olan Malik ibn Ənəs hicrətin 99-cu ilində (miladi 715)
Əməvi xəlifəsi Süleyman ibn Əbdülməlikin xilafəti dövründə (715-717) Mədi-
nədə anadan olmuşdur. Babası Yəmən hakiminin zülmündən Mədinəyə köç-
müş və Qureyşə mənsub Bəni-Teym qəbiləsi ilə qohum olmuşdu. Malik fiqh
el
mini məşhur Mədinə fəqihi Rəbiət-ürrəydən öyrənmişdi. Rəvayətə görə, nə
za
man hədis söyləmək istəsəydi, dəstəmaz alardı. Cavabını bilmədiyi məsələlər
barədə tam qətiyyətlə “bilmirəm” deyirdi. Hz.Peyğəmbərə (s) hörmət əlaməti
olaraq Mədinədə ata minmir, həmişə piyada gəzirdi.
Malik öz məzhəbini qurarkən, həm hədis əhlinin, həm də rəy əhlinin görüş-
lərini ümumləşdirdi və orta yolu tutdu. Maliki məzhəbində Quran, sünnə və sə-
ha
bələrin dedikləri ilə yanaşı, Mədinə alimlərinin fikri də əsas sayılır. Yəni ha-
ra
ma aparıb-çıxaran bütün işlər haram, halala aparıb-çıxaran bütün işlər halal-
dır.
Malik ibn Ənəsin əsərləri arasında ikisi “əl-Müvətta” və “əl-Müdəvvənət-
ül-
kübra” daha məşhurdur. İkinci əsəri Malik özü yox, tələbələri qələmə al-
mışlar.
Şafii (hicri 152-204/miladi 767-819)
Əbu Abdullah Məhəmməd ibn İdris Mütəllibi Şafii hicrətin 152-ci ilində
(mi
ladi 767) xəlifə Mənsur Dəvaniqinin (754-775) xilafəti dövründə Fələstin
böl
gəsinin Qəzzə məntəqəsində anadan olmuşdur. Rəvayətə görə, Şafinin tə-
vəllüdü Əbu Hənifənin vəfat gecəsinə təsadüf etmişdir. Şafii Qureyş tayfasın-
dan, Bəni-Haşimdən idi. Ulu babası Şafe Hz.Peyğəmbərin (s) səhabəsi olmuş-
dur. Bəziləri Şafiini üsuli-fiqh elmi barədə ilk kitabın müəllifi hesab edirlər.
Lakin bu mövzuda ilk kitabın Şafiidən əvvəl, Əbu Hənifə və ya Əbu Yusif, ya
da Əbu Abdullah Məhəmməd Şeybani tərəfindən yazıldığını iddia edənlər var-