381
dır. Şiə alimlərinə görə, üsuli-fiqh mövzusunda kitab yazmış cəfəri alimləri za-
man etibarilə Şafiidən daha əvvəl yazmışlar. Hicrətin 146-cı ilində (miladi 763-
764) vəfat etmiş Məhəmməd ibn Saib Kəlbi, Qurani-Kərimdəki ehkam ayələ-
rindən çıxan şəriət hökmlərini bir kitabda toplamışdı. Ondan bir qədər sonra
ya
şamış İmam Kazimin (ə) səhabəsi Hişam ibn Həkəm (v. hicri 179/miladi
795-796) üsuli-
fiqhin bəzi bəhslərini müstəqil kitabda toplamışdır.
Şafiinin ən məşhur əsərləri bunlardır: “Ehkamul-Quran”, “İxtilaf-ül-hədis”,
“Ədəb-ül-hədis”, “Üsul-ül-fiqh”, “əs-Sünən”, “əl-Müsnəd” və s. Onun fiqhi
gö
rüşlərinin əksəriyyəti “əl-Ümm” adlı kitabında toplanmışdır.
Əhməd ibn Hənbəl (hicri 164-241/miladi 780-851)
Əbu Abdullah Əhməd ibn Məhəmməd ibn Hənbəl Şeybani hicrətin 164-cü
ilində (miladi 780) xəlifə Mehdinin xilafəti dövründə Bağdadda anadan olmuş
və bu şəhərdə də vəfat etmişdir. Babası Hənbəl Əməvi xilafətini devrilməsində
əsas rol oynayan şəxslərdən biri olmuşdur. O, təhsil almaq üçün uzun səfərlərə
çıxmış, İraq, İran, Bəsrə, Məkkə və Mədinəyə getmiş, 280 nəfər müəllimdən
dərs almışdır. İbn Hənbəl üç yüz min, hətta bəzi rəvayətlərə görə bir milyon
hədisi əzbər bilirmiş. Onların arasından təqribən otuz minini seçərək, məşhur
“Müsnəd” kitabında toplamışdır.
Əhməd ibn Hənbəl mütəşabih ayələri təfsir etməyi bidət sayır, belə məsələ-
lərin əsl şərhini Allahın öz öhdəsinə buraxmağı lazım bilirdi. Qurani-Kərimin
qədim (əzəli) olduğuna inandığı üçün, mötəzilələr tərəfindən düşməncəsinə
qar
şılanmış, Məmun (813-833) və Mütəsimin (833-842) təzyiqlərinə məruz
qal
mışdır.
Ənməd ibn Hənbəlin məzhəbi ilk növbədə oğulları Əbul-Fəzl Saleh və
Əbu Əbdürrəhman Abdullah tərəfindən davam etdirilmişdir.
Davud Zahiri (v. hicri 270/miladi 883-884)
Əbu Süleyman Davud ibn Əli İsfəhani tarixdə “Zahiri” ləqəbilə məşhurdur.
Ku
fədə doğulsa da Bağdadda fəaliyyət göstərirdi. O şəriətdə yeni bir məzhəb
yarat
mışdır. Bu məzhəbi “Zahiriyyə” və ya “Davudiyyə” adlandırırlar. Davudu
di
gər fəqihlərdən fərqləndirən əsas cəhət-şəriət hökmlərində Quran ayələrinin
za
hirini əsas tutması idi. O, müasirləri olan fəqhlərin əksinə olaraq, qiyası qə-
bul etmir, ictihadı batil sayırdı. Davud bu fikirdə idi ki, Quran və sünnədə hök-
mü verilməmiş hər bir şey halaldır. Ənməd ibn Hənbəl onu, Quranın yaranma
oldu
ğuna inandığına görə sevmirdi.
İbn Əbi Əqil
Əbu Məhəmməd Həsən ibn Əli fiqh aləmində “İbn Əbi Əqil Ümmani” lə-
qəbilə tanınmışdır. Onun həyatı barədə məlumatlar çox azdır. Məlum olan bu-
dur ki, kiçik qeybət dövründə yaşamış, Şeyx Küleyni və Əli ibn Babiveyhin
müa
siri olmuş, İbn Qövliveyhə dərs demişdi. İbn Əbi Əqil cəfəri fiqhi tarixində
382
üsuli-
fiqh qaydaları əsasında şəriət hökmlərini əsaslandırmış və bu barədə
bilikləri sistemləşdirmiş ilk alim sayılır. Məhz onun səyləri sayəsində üsuli-
fiqhi metodları öz konkret tətbiq sahələrini tapmışdır.
İbn Əbi Əqil öz fiqhi görüşlərini “əl-Mutəməssik bi-həbli Ali Rəsul” ki-
tabında toplamışdır. İbn Əbi Əqil şiə tarixində yeganə fəqihdir ki, az suya (kür
miq
darında az su nəzərdə tutulur) nəcasət dəyməsi nəticəsində murdar olmadı-
ğını iddia etmişdir.
Fəlsəfə və kəlam elmləri
Fəlsəfə və kəlam demək olar ki, bir elmin müxtəlif adlarıdır. Fərq bundadır
ki, kəlam-dini qanunlar çərçivəsində fəaliyyət göstərən fəlsəfədir. Yəni kəlam
ali
mi (mütəkəllim) hər hansı məsələni araşdırarkən, ilk növbədə onun dini dün-
ya
görüşü ilə uyğun gəlib-gəlmədiyini müəyyən edir, dinlə uyuşmayan cəhətləri
kənara atır. Fəlsəfə isə bütün dini məhdudiyyətlərdən kənardır. Filosof hətta
Allahın yoxluğunu da təsəvvür edə bilər.
Kəlam elminin mövzularından göründüyü kimi, bu elm əsasən sırf dini mə-
sələləri öyrənir: Allahın vahidliyinin isbatı, peyğəmbərin lazımlığı, Allah kəla-
mının (Quran) əzəli yoxsa yaranma olması, cəbr və ixtiyar, məad, imamın tə-
yini və s. məsələlər.
Fəlsəfə isə daha mücərrəd bəhsləri əhatə edir: aləmin nədən yaranması, baş
ve
rən hadisələrin əql tərəfindən tam dərk olunmasının mümkünlüyü, kainatı
təşkil edən zərrəciklərin bölünüb-bölünməməsi və s. məsələlər.
İslam dini qətiyyətlə dünyanın Allah tərəfindən yaradıldığını (yəni yaran-
ma olduğunu), yunan fəlsəfəsi isə əzəli olduğunu iddia edirdi.
Bunların müqabilində, “dinsiz” və “kafir” adına tam layiq olan digər bir
dəstə də formalaşdı. Onlara “dəhrilər” deyirdilər. Dəhrilərin əqidəsi materialist
fəlsəfəsindən ibarət idi. Onlar Allahın varlığını inkar edir, dünyanın ilahi bir
qüv
və tərəfindən deyil, özbaşına təkamül nəticəsində yarandığını söyləyirdilər.
Dəhrilərin ən məşhur nümayəndələri Əbdülkərim İbn Əbil-Övca və Saleh ibn
Əbdul-Quddus idi.
Abbasi dönəmində yaşayıb yaratmış ən məşhur müsəlman filosofları və
mü
təkəllimləri bunlardır:
1.
Əbu Yusif Yəqub ibn İshaq Kindi (v. hicri 240/miladi 854): O böyük
ərəb qəbiləsi olan Bəni-Kindənin şeyxinin oğlu idi. Əsil-nəsəbcə sırf ərəb oldu-
ğundan, onu “fiylosof-ül-ərəb” (ərəb filosofu) adlandırırdılar. Onun digər lə-
qəbi “Əbdül-hükəma” (hikmət sahiblərinin atası) idi.
Kindini Şərq məşşailiyinin banisi hesab edirlər. Aristotel fəlsəfəsini əldə
əsas tutan Kindi onun on kateqoriyasını (mahiyyət, kəmiyyət, keyfiyyət, münasi-
bət, yer, zaman, vəziyyət, malik olmaq, fəaliyyət göstərmək və iztirab) beş “ulu
substansiya” ilə (materiya, forma, hərəkət, məkan və zaman) əvəz etmişdir.
2.
Nəzzam (v. hicri 221/miladi 836): Mötəzililiyin ən məşhur nümayəndə-
lərindən biri Əbul-Hüzeyl Əllafın bacısı oğlu və tələbəsi, “Nəzzam” ləqəbli