Şahlar şahbaz oğlu şƏRİfov
Yüklə 6,91 Mb. Pdf görüntüsü
|
398
5. əl-Məlikul-Hamid Əbu Məhəmməd I Nuh (943-954) 6. əl-Məlikul-Müəyyəd Əbul-Fəvaris Əbdülməlik (954-961) 7. Əbu Saleh Mənsur (961-977) 8. əl-Məlikur-Razi Əbul-Xaas Mənsur II Nuh (977-997) 9. Əbul-Haris II Mənsur (997-999). 594
943) dövrü olmuşdur. Ondan sonra şərqdən Qaraxanilər və cənubdan Qəznəli- lərin hücumu, bundan başqa valilərin üsyanı dövləti zəiflətdi və miladi 999-cu il də (hicri 389) bu dövlətin varlığına son qoyuldu. İslamiyyətin, Mavəraun-nəhr və Türküstanda yayılmasında və Qaraxanilə- rin müsəlman olmasında Samanilərin böyük rolu olmuşdur. Tulunilər dövləti hicri 254-292 (miladi 868-905) IX əsrin ikinci yarısının əvvəllərində Abbasilərin əlində olan Misir əyaləti Türk lərin əlinə keçdi. Əyalətin valiləri, komandanları, vali müavinləri əsasən türk lərdən təşkil olunurdu. Belə bir şəraitdə Tulunilər ilk müsəlman türk dövlə- ti nin əsasını qoydular. Dövlətin əsasını Abbasi xəlifəsi Müstəinin (862-866) dövründə 865-ci ildə Mi siri ələ keçirən Əhməd ibn Tulun qoymuşdur. 595
Orduları əsasən türklərdən təşkil olunan Tulunilərdə ərəb mədəniyyəti hakim idi. Rəsmi dil ərəb dili, məz- həbləri isə Abbasilərin məzhəbi olan sünni-hənəfi idi. Paytaxtları Fustat şəhəri ol muşdur.
Sahibuz-zinc (869- 883) üsyanını yatırmaq üçün xeyli pul xərcləyən Əbu Əhməd Təlhə Müvəffəq (xəlifə Mutəmidin qardaşı) Misir valisi Əhməd ibn Tulundan yardım istədi. Bundan xəbər tutan Abbasi xəlifəsi Mutəmid (870- 892) Əhməd ibn Tuluna bildirdi ki, xəracı xəlifəyə ödəsin. Buna əhəmiyyət ver məyən Əhməd ibn Tulun bir milyon iki yüz min dinarı Müvəffəqə təslim et- di. Müvəffəq isə bu məbləğin az olduğunu düşünərək, Misir valis Əhməd ibn Tu lunun üzərinə Musa ibn Buğa əl-Kəbiri göndərdi. Lakin onunla döyüşmək- dən çəkinən Musa Samirəyə qayıtdı və 877-ci ildə orada vəfat etdi. Hadisələrin onun xeyrinə cərəyan etdiyini görən Əhməd ibn Tulun Şamı ələ keçirmək üçün hərəkətə keçdi. 877-879-cu illərdə Əhməd ibn Tulun Şamı de mək olar ki, müqavimətsiz ələ keçirdi. Lakin 879-cu ildə oğlu Abbasın Mi- sirdə çevriliş etdiyini öyrənincə geri qayıtdı. Abbasın qiyamını yatırdıqdan son- ra Əhməd bu dəfə də Şamda canişin qoyduğu Lölöənin Müvəffəqə qoşuldu- ğunu öyrəndi. Yenidən Şama qayıdan Əhməd 882-ci ildə Riqqəyə daxil oldu. Miladi 884- cü ildə Əhməd ibn Tulunun ölümündən sonra yerinə oğlu Xu- maraveyh (884- 896) keçdi. Bu arada zəncilər üzərində qələbə çalan Müvəffəq oğlu Əbul-Abbas Əhmədi qərb torpaqlarının valisi təyin etdi. Əbul-Abbasın ilk 594 Yılmaz Öztuna, İslam devlətləri, I cild, səh-711. 595 Tarixi ibn Əsir, VII cild, səh-187.
399
vəzifəsi Şam bölgəsini Abbasilərə qaytarmaq idi. Lakin 885-ci ildə baş verən dö yüşdə Xumaraveyh Əbul-Abbası məğlub etdi və Şam bölgəsi qəti şəkildə Tu lunilərin əlinə keçdi. Bundan sonra tərəflər arasında sülh bağlandı və sülhə görə Misir və Şam torpaqları daha otuz il müddətinə Tulunilərə verildi. Misir və Şamın ardından sonralar, Fələstin, Şimali Mesopotamiya, Livan, Xa tay, Liviya da Tulunilərin əlinə keçmişdir. 902- ci ildə Abbasi xəlifəsi təyin edilən Müktəfi (902-908) Misir, Şam və əl-Cəzirədə hökmranlıq edən Tulunilərin hakimiyyətinə son qoymaq qərarına gəldi. Bu məqsədlə xəlifə Müktəfi 904-cü ildə Məhəmməd ibn Süleymanın başçılığı ilə böyük bir ordunu Misirə göndərdi. Misirin paytaxtı Fustat şəhəri yaxınlığında 905-ci ildə baş verən döyüşdə Tuluni sərkərdəsi öldürüldü və bu- nunla da müharibənin taleyi həll oldu. Sülalənin sağ qalan üzvləri xilafətin pay- taxtı Bağdada əsir olaraq göndərildi. Tulunilər sülaləsinin hakimiyyət illərini Misirin “qızıl dövrü” adlandırırlar. Bu illər ərzində Misir tərəqqi edib çiçəklənmiş, ölkənin iqtisadiyyatı inkişafın yük sək həddinə çatmışdır. Tuluni ordusu türk, yunan və zənci mənşəli qullar- dan ibarət idi. Şam bölgəsini və Aralıq dənizi sahillərini nəzarətdə saxlamaq üçün Tulunilər güclü donanma yaratmışdılar. Fustatda irimiqyaslı tikinti işləri həyata keçirilmiş, bütöv hərbi kvartal salınmış, memarlıq sənətinin incisi sayı- lan Tulunilər məscidi inşa edilmişdir. 596
1. Əhməd ibn Tulun (868-884) 2. Xumaraveyh ibn Əhməd (884-896) 3. Ceyş (896) 4. Harun (896-904) 5.
Şeyban (904-905). 597
İxşidilər dövləti hicri 322-358/miladi 934-969 Tulunilərin süqutundan sonra Abbasilər 934-cü ilə qədər Misiri idarə edə bild ilər. Bu ildən etibarən Misir İxşidilər adlı yeni bir türk xanədanının idarəsi al tına keçdi. 934-cü ildə Misiri ələ keçirən türk əsilli Məhəmməd ibn Tuqac İx- şidilər dövlətinin əsasını qoydu. O, Abbasi xəlifəsi Razinin (934-940) vəziri İbn Furatın qızı Xədicə ilə evlənmişdi. Misir valisi olmazdan əvvəl Məhəmməd ibn Tuqac 928- ci ildə Rəmlənin, 930-cu ildə isə Şamın valisi olmuşdur. Rəsmi dilləri ərəb dili olan İxşidilər Hənəfi məzhəbinə mənsub idilər. Otuz dörd il
on ay on gün hakimiyyətdə olan bu xanədan Misir, Fələstin, Suriya, An- tak
ya, Qilikya, Livan, Ürdün və Hicaz hakimi olmuşdur. Paytaxtı Fustat şəhəri olan bu xanədan Abbasilərə tabe idi. 941-ci ildə Şamı, 942-ci ildə Hicazı ələ ke çirən İxşidilər 944-cü ildə Hələbi, Xımsı, Antakyanı və bütün Suriyanı özlə- 596 Həsən İbrahim Həsən, İslam Tarixi, tər. IV cild, səh-26-36; Altundağ, Tulunilər, İA. XII/I, 430-439. 597 Yılmaz Öztuna, İslam dövlətləri, I cild, səh-320.
Yüklə 6,91 Mb. Dostları ilə paylaş:
|