406
tard
ı. Nəticədə Fatimilər Suriya bölgəsindəki yerlərini itirdilər və bu ərazilər
1075-
ci ildə (hicri 468) Səlcuqluların əlinə keçdi.
Misir bu dövrdə böyük bir böhrana düşdü. Müxtəlif hərbi qruplar arasında
mey
dana gələn qarşıdurmalar da daxili qarışıqlığa səbəb oldu. Hadisələrin
mənfi istiqamətdə inkişafı xəlifə Mustansir Billahı ordu komandiri Bədr əl-Cə-
malini köməyə çağırmağa məcbur etdi. 1074-cü ildə Misirə gələn Bədr əl-Cə-
ma
li anarxiyanı idarə altına almağa, dinclik, təhlükəsizlik və sabitliyi yenidən
təsis etməyə müvəffəq oldu.
Buna qarşılıq olaraq xəlifə səlahiyyətlərini Bədr əl-Cəmaliyə verdi. Beləcə
Fa
timilər tarixində yeni bir dövr başladı. “Vəzirlərin nüfuz əsri” adı verilən bu
dövr
də dövlətin işlərini əmirlər idarə edirdilər. Bədr əl-Cəmali və xələfləri Əf-
dal və Məmun əl-Bataihinin qurduqları nizam Fatimi dövlətini yıxılmaqdan
qur
tardı və dövlətin ömrünü bir əsr daha uzatdı.
Atasının yerinə vəzirlik məqamına keçən Əfdal ibn Bədr xəlifə Mustansi-
rin kiçik oğlunu “Mustəli Billah” (1094-1101) ləqəbilə xəlifə təyin etdi. Əfdal
tərəfindən reallaşdırılan bu siyasi inqilab İsmaililəri Mustəliyyə və Nizariyyə
ola
raq ikiyə böldü. Misir, Suriya, Yəmən və Hindistandakı İsmaililərin əksəriy-
yəti Mustəlinin imamlığını tanıdı. İran İsmaililəri isə Həsən Sabbağın başçılı-
ğında Nizarın (Mustansirin oğlu) imamlığını tanıdılar. Bu qrupa eyni zamanda
“əl-İsmailiy-yətul-cədidə” də deyilir.
Miladi tarixi ilə 1101-ci ildə Mustəlinin ölümündən sonra vəzir Əfdal onun
ye
rinə Əbu Əli Mənsuru (1101-1130) keçirərək ona “Amir Biahkamillah” ləqə-
bi
ni verdi. Bu vaxt Əbu Əlinin beş yaşı var idi. Beləcə iyirmi il boyunca ölkənin
tək hakimi olan Əfdal ibn Bədr ilk iş olaraq iş mərkəzini Qahirədən Fustata kö-
çürdü. Onun zamanında divanlarda işləyən xristianların sayı artdı. Suriya böl-
gəsinə xaçlıların hücumu onun dövründə başlasa da Əfdal ibn Bədr bu hücum-
lara əhəmiyyət verə bilmədi. Hətta Səlcuqlulara qarşı Xaçlılarla razılaşmağa belə
çalışdı. Lakin sonunda dövlət Suriyadakı şəhərlərini itirmə təhlükəsiylə qarşı-
qarşıya gəldi. Bu şəhərlərin başında Qüds, Akka, Sur və Sayda idi. Amir Biahka-
millah yetkin bir gənc olunca Əmr Məhəmməd ibn Fateh ilə əməkdaşlıq edərək
1121-
ci ildə (hicri 515) Əfdal ibn Bədri aradan götürdü. Onun ölümündən sonra
Amir Biahkamillah 1122-
ci ildə Bataihini “əl-Məmun Tacul-xilafə” ləqəbilə və-
zir təyin etdi. Ayrıca əmirlərin, ustadların və mütəfəkkirlərin “Amin” olan ləqəb-
lərini “Məmuniyə” çevirərək ona şərəf və etibar qazandırdı. Xəlifə Amir ilə vəzir
Məmunun dövrü (1122-1125) Fatimilərin Misirdəki ən parlaq dövrü oldu.
Məmun ilə arasındakı ittifaqa baxmayaraq ölkədə təkbaşına söz sahibi ol-
maq istəyən Amir 1125-ci ildə Məmunu vəzifədən götürərək həbs etdirdi, üç il
son
ra isə edam etdirdi. Ancaq dövləti təkbaşına idarə edə bilmədiyi üçün biri
mü
səlman, digəri isə Samiri dinli iki adamı divanda işə təyin etdi. Əbu Nəcah
ibn Qana adlı rahibi də müstəvfi təyin etmək məcburiyyətində qaldı. Bu rahibin
döv
ründə müsəlmanlar həbs edilir və təhqirə məruz qalırdılar. Bu vəziyyət isə
407
mü
səlmanların üsyanına səbəb oldu. Amirin xilafəti uzin çəkmədi və Rovza
adasına gedərkən Nizarilər tərəfindən 1130-cu ildə öldürüldü.
Amirin varis buraxmadan ölməsi yeni bir böhrana səbəb oldu. Çünki Fati-
mi dövləti tarixində daha əvvəl imamətə varis axtarılması kimi bir məsələ ilə
qar
şılaşmamışdı. Fatimi tarixində ilk dəfə İsmaililərin təbiri ilə “Əmanətçi
İmam” (əl-imamul-mustəvda) təyin edildi. Bu imam Amirin əmisinin oğlu
Əbul-Meymun Əbdülməcid oldu. Qohumlar içində ən böyüyü olan Əbul-Mey-
mu
na doğumu gözlənən vəliəhdin zamini olaraq beyət edildi. Əsgərlər isə Bədr
əl-Cəmalinin nəvəsi Əbu Əli Əhməd ibn Əfdalı vəzirlik məqamına gətirdilər.
Əbu Əli də Əbdülməcidi həbs etdirərək İmamiyyənin gözlənilən on ikinci ima-
mı adına təbliğata başladı və İsmaili məzhəbinə aid fəaliyyətləri dayandırdı.
Göz
lənilən imam adına pul kəsib üzərinə “Allahus-saməd əl-İmam Muhəm-
məd” ibarəsini yazdırdı. Lakin bir il sonra 1131-ci ildə Əbu Əli öldürüldü.
Amir Biahkamillahın tərəfdarları Əmr Əbdülməcidə yenidən beyət etdilər. Qı-
sa müddət sonra özünü xəlifə elan edən Əbdülməcid özünə “əl-Hafiz Lidinil-
lah” (1130-
1149) ləqəbini götürdü.
Fatimi dövləti son qırx il içində sürətli bir geriləməyə düşmüşdür. Belə ki,
xi
lafətin nüfuzu yalnız Misirdə qaldı. Hafiz Lidinillah və xəlifələrin imamətini
ta
nımayan digər tabeləri onlardan ayrıldılar. Beləcə bu son qırx il içində Fati-
mi
lər Qahirədə məhəlli bir xanədan kimi hökm sürdülər.
Hafiz Lidinillah oğlu Həsəni öldürərək ondan xilas olunca 1135-ci ildə Er-
məni Bəhramı vəzirlik məqamına gətirməyə məcbur oldu və ona “Seyful-İslam
Tacul-
xüləfa” ləqəbini verdi. Bundan istifadə edən Bəhram Ermənistandan irq-
daşlarını Misirə yerləşdirdi. Sayları otuz min olan ermənilər bir çox kilsələr tik-
di
lər. Misirlilər bundan qorxmağa başladılar. Divandakı bir çox vəzifəli adam-
lar da xristian idi. Bəhramın qardaşı Basak da Kus valiliyinə təyin edildi.Vali
Kus
dəki müsəlmanlara zülm edib onları qarət etməyə başladı. Müsəlmanlar bu
vəziyyət qarşısında nüfuzlu bir dövlət adamı olan Rizvan ibn Velahşadan kö-
mək istədilər. Xəlifə Hafiz Lidinillah da əmrlərin təzyiqinə boyun əyərək onu
1137-
ci ildə “əs-Seyyidul-əcəlul-əfdal-cüyuş” ləqəbi ilə vəzir təyin etdi.
Rizvan ilk iş olaraq xalqının əksəriyyəti sünni olan İsgəndəriyyədəki sünni
fəaliyyətlərə rəhbərlik etdi. 1138-ci ildə İsgəndəriyyədə Misirin ilk İslam məd-
rəsəsini yaratdı. Ancaq xəlifənin əsgərlərinin təzyiqi ilə buradan qaçaraq Sər-
had valisi Əmirud-dövlə gümüştəkin əl-Atabəyiyə sığındı. Hafiz Lidinillah
Rizvan
dan sonra vəzirlik məqamını boş saxladı və ölümünə qədər (1149) rəh-
bərliyi öz əlində saxladı. Hafizdən sonra bütün valilər vəzirlik məqamına göz
di
kib bunun uğrunda rəqabətə başladılar.
Bu vaxt sünnilərdən də vəzirlik məqamına gətirilənlər də oldu. Adil ibn
Səllar bunlardan biri olmuşdur. Vəzirlik uğrundakı bu çəkişmələr ölkə daxilin-
də və hətta sarayda qalmaqallara səbəb olurdu. 1144-cü ildə (hicri 539) Misirə
gələn Əmr Usamə ibn Münqiz bu intriqaların yoluna qoyulmasında böyük rol
oy
namış və intriqalar 1153-cü ildə (548) vəzir İbn əs-Səlların ölümü, Abbas əs-