Şahlar şahbaz oğlu şƏRİfov
Yüklə 6,91 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Büveyhilər dövründə Elm və Mədəniyyət
412
Lil lah ona Şəmsulmillət (millətin günəşi) ləqəbini verdi. Adududdövlənin oğ- lan ları Samsamuddövlə, Şərəfuddövlə və Bəhauddövlə arasında çıxan hakimiy- yət davasında Şərəfuddövlə Samsamuddövləni həbs etdirdi. Büveyhi taxtına çı- xan
Şərəfuddövləni (987-989) Bağdadda qarşılayan xəlifə Tai Lillah ona əmir- lik tacını verdi. 989-cu ildə ölən Şərəfuddövlənin yerinə qardaşı Bəhauddövlə (989- 1012) keçdi. Bu arada zindandan qaçan Samsamuddövlə böyük bir ordu top layaraq qardaşı Bahauddövlənin üzərinə getdi. Ağır döyüşdən sonra iki qar- daş arasında sülh bağlansa da, bu sülh uzun çəkmədi. Nəhayət 998-ci ildə baş ve rən döyüşdə Samsamuddövlə öldürüldü. Büveyhi Bəhauddövlə ilə abbasi xəlifəsi Tai Lillah arasında olan münasi- bətlər də pisləşmişdi. Bəhauddövlə xəlifəni vəzifədən uzaqlaşdırıb onun taxt- ta cını yandırdı və xilafətin bütün xəzinələrini ələ keçirdi. O, Tai Lillahın yerinə ab basi xəlifəsi olaraq Qadir Billahi (991-1031) təyin etdi. İyirmi beş illik haki- miy yətdən sonra 1012-ci ildə ölən Bəhauddövlə Nəcəfdə dəfn edildi. Onun ye- ri nə Büveyhi hakimi təyin edilən oğlu Sultanuddövlə (1012-1021) dərhal qar- daşları ilə siyasi çəkişmələrə başladı. Buna görə qardaşı Qivamuddövlə Qəznəli Mah
muda sığındı. Bu dəfə Sultanuddövlə Bağdaddan ayrılaraq yerinə qardaşı Muşərəfuddöv- ləni (1021-1025) buraxdı. Daha sonra ona qarşı cəbhə açaraq oğlu Əbu Qəlicar əmrində göndərdiyi bir qüvvətlə Bağdada dönmək istəsədə alınmadı. Muşərəf- uddövlə ölüncə Bağdada onun üçüncü qardaşı Cəlaluddövlə (1025-1044) ha- kim
lik etməyə başladı. Bəsrədən gələn Cəlaluddövlə ilə qardaşı oğlu Əbu Qəli- car arasında ixtilaf yarandı. Ancaq qısa vaxt ərzində Bağdadda vəziyyət onun le hinə sabitliyə qovuşdu. 1044- cü ildə Cəlaluddövlənin ölümündən sonra yerinə oğlu Məlikuləziz lə- qəbli Firuz keçdi. Lakin Cəlaluddövlənin yeznəsi olan Əbu Qəlicar (1044- 1048) ordu sərkərdələrini pulla öz tərəfinə çəkdi və Bağdadda hakimiyyəti ələ ke çirdi. Səlcuqlu hökmdarı Toğrul Bəyin (1038-1065) tərəfinə keçən Əbu Qəli- car 1046- cı ildə İsfəhan müharibəsində də qalib gəldi. 1048-ci il Əbu Qəlicarın ölü mündən sonra yerinə oğlu Məlikurrahim (1048-1056) keçdi. 1055-ci ildə Bağdadı işğal edən Toğrul Bəy Məlikurrahimi də həbs etdi və Büveyhilər döv- lətinə son qoydu. Rey qalasında dörd il həbsdə qalan Məlikurrahim 1059-cu il- də öldü. Lakin buna baxmayaraq Büveyhilərin Fars qolu 1062-ci ilə qədər ha- kimiy
yətini davam etdirdi. Buna görə də bəzi müəlliflər Büveyhilərin hakimiy- yət dövrünün 1062-ci ildə sona yetdiyini yazırlar. 606
ad larına qurduqları məhəlli əmirlikləri də təmsil edirdilər. Büveyhioğullarının bö yüyü Əmiruluməra Əli Əbul-Hüseyn Əyhamuddövlə Fars bölgəsinə hakim- lik edirdi. Qardaşı Əhməd ibn Əbu Şuca Muizuddövlə də onun adına İraq, Əh- 606
Nuri Ünli, İslam Tarihi, ikinci nəşr, İstanbul-1997, I cild, səh-293.
413
vaz və Kirmanı naibi olaraq idarə edirdi. Digər qardaşı Əbu Əli əl-Həsən Ruk- nud
dövlə isə Rey, Tiaməzan və İsfəhan şəhərlərinə hakimlik edirdi. Əmirul-uməra ünvanı daşıyan büveyhi hökmdarlarının başında olan ad- ministrativ t əşkilat divanlardan ibarət idi. Büveyhi dövlətində başlanğıcda “ka- tib” ünvanı ilə vəzifə yerinə yetirən vəzirin çox əhmiyyəti yox idi. Buna bax- mayaraq vəzir divanların başçısı idi. Ancaq onun ən əhəmiyyətli vəzifəsi, tə- məlini Deyləmli və Türk əsgərlərinin meydana gətirdikləri ordunun maaşını tə- min etmək və maliyyə işlərində əmirul-uməranın vəkili olaraq vəzifə həyata ke çirmək idi. Vəzir işlərində bir növ katiblik edərək köməkçi olan “sahibi di- van” ünvanlı məmurlar var idi. Abbasilərdə mövcud olan “Divanul-vizarə”, “Divanur- rəsail”, “Divanul-bərid”, “Divanun-nəfaqat” və “Divanul-ceyş” Bü- veyh
ilər dövründə də eyni vəzifələri yerinə yetirirdi. Məhəlli idarələr valilərin və bəzən əsgəri komandir olaraq da vəzifə yerinə yetirən vergi amillərinin əlin- də idi.
Büveyhi hökmadarı Muizuddövlə (945-967) və vəziri Əbu Məhəmməd əl- Mu həlləbi dövründə Bağdad ədəbi mərkəzə çevrildi. Muhəlləbi vəzir olduğu za man bəzi alim və şairlər onun ətrafında toplaşmışdılar. Bunlar arasında Bə- nul- Münəccim deyilən şairlər ailəsi də var idi. Əbul-Fərac əl-İsfəhani və Əbu İshaq İbrahim ibn Hilal əs-Sabi də o dövrün qabaqcıl müəlliflərindən olmuşlar. Büveyhi hakimi Adududdövlə (978-983) elm adamlarına dəyər verər, onla- rı mükafatlandırardı. Adududdövlənin ətrafındakı elm adamlarından biri olan Əbu Əli əl-Faras onun üçün “əl-İzah vət-Təkmilə” adlı bir qrammatika kitabı yaz mışdı. Əbu Səid əs-Sirafi ilə İbn Cini də o dövrün məşhur qrammatikaçıla- rından idilər. Adududdövlənin Bağdadda qurduğu xəstəxana çevrəsində böyük bir tibb mərkəzi inkişaf etdi. Burada Cəbrail ibn Buhtişi kimi səlahiyyətli hə- kim lər vəzifədə oldular. Bu sahənin qabaqda gələn isimlərindən Əli ibn Abbas əl-Məcusi Adududdövlə adına “Kamiliş-Şmaatit-Tibbiyyi” adlı bir əsər yaz- mışdı. Adududdövlə dövrünün ərəb müəlliflərindən biri də Qazi Əbu Əli əl- Mu hassan ət-Tənuhi idi. “Təcaribul-İlm” adlı əsərin müəllifi İbn Miskəveyh o dö nəmin məşhur filosof və tarixçilərindən olmuşdur. Adududdövlənin himayə et diyi şairlər arasında Əbul-Həsən ibn Abdullah əs-Sələmi, İbn Nubatə əs-Səidi və Əli ət-Təbəri də olmuşdur. Adududdövlə dövrünün məntiq, fəlsəfə və kəlam sa həsində irəli gələn alimləri arasında İbn Sina, Əbu Süleyman əs-Sicistani, Əbul-Həsən əl-Amiri və Bəqıllanı sayıla bilər. Büveyhilərdən Şərəfuddövlə (987-989) də elmi mövzularla maraqlanırdı. O, Fars bölgəsində vali olarkən Şirazda yeni bir kitabxana tikdirmişdi. Onun za manının qabaqda gələn alimləri Əbu Səhl ibn Rüstəm əl-Kuhi, Əbu Əhməd əs-Saqani və Əbul-Vəfa Muhəmməd əl-Buzcani idi. İbn-Nədim də məşhur əsə- ri olan “əl-Fihrist”i 377-ildə (987-988) Büveyhilərin idarəsi altında olan Bağ- dad da təltif etmişdir. Yüklə 6,91 Mb. Dostları ilə paylaş:
|