418
həm də Əndəlusluların beyətini aldı. Ancaq əmisi Ömərin uşaqları ilə apardığı
taxt mü
barizəsində öldürüldü. İdrisilərin yeni imamı Yəhya ibn İdris ibn Ömər
qısa müddət ərzində əmin-amanlığı bərpa etdi. İdrisilərin ən güclü hökmdarı
olan IV Yəhya (904-922) ədaləti, fəziləti və cəngavərliyi ilə birlikdə dini
elmlərdə dərin bilik əldə etmiş bir elm adamı idi. İrdisilər ən geniş sərhədlərə
onun dövrün
də nail oldular. Onun sarayı Əndəlus və digər İslam ölkələrindən
gələn alim və şairlərlə dolu idi.
İdrisilər IV Yəhyanın son zamanlarında iki xarici təhlükə ilə qarşılaşdılar.
Yəhyanın səltənətinin ilk illərində Şimali Afrikada qurulmuş Fatimilər (909-
1171) güclərini artırmış, Cəzairi aldıqdan sonra bütün Məğribi ələ keçirmək
üçün İdrisi torpaqlarına göz dikmişdilər. Digər tərəfdən Əndəlus Əməvi dövləti
(756-
1032) bölgə üzərinə güclü ordular göndərməyə başlamışdı. Miladi X
(hicri IV) əsrin başından etbarən İdrisilərə aid şəhərlər bir-bir bu iki dövlətdən
bi
rinin əlinə keçməyə başladı. İdrisi əmirləri bəzən müqavimət göstərərək, bə-
zən də qüvvətli olan tərəfə itaət edərək varlıqlarını qorumağa çalışırdılar.
Fatimi komandiri Məsalə ibn Habbus əl-Miknasiyə məğlub olan IV Yəhya
son
da Fatimilərə itaəti və onlara vergi ödəməyi qəbul etmək məcburiyyətində
qal
dı. Məsalə Fasa ikinci gəlişində onu qarşılamağa gələn IV Yəhyanı həbs et-
di
rərək İdrisi rəhbərliyinə son qoydu və Reyhan əl-Qutamini Fas valisi təyin et-
di. IV Yəhyanın taxtdan uzaqlaşdırılmasından üç ay sonra İdrisi ailəsindən
Hac
cam ləqəbli I Həsən ibn Məhəmməd ibn Qasim həyata keçirdiyi bir üsyanla
922-
ci ildə Fatimi valisini Fasdan çıxarıb hakimiyyəti ələ keçirdi. Sonra I Hə-
sən (922-925) Musanın üzərinə gedərək onu məğlub etdi. Lakin təkrar baş ve-
rən döyüşdə Musaya məğlub olaraq Fasa sığındı. Lakin orada buraxdığı vəkilin
xəyanətilə üzləşən I Həsən şəhərə buraxılmadı və Fatimilərlə əlbir olan vəkil
tərəfindən həbs edildi. Beləliklə, 925-ci ildə İdrisilərin mərkəzi yenidən Fatimi-
lərin əlinə keçdi.
Fatimi valisi Musa ibn Əbuləfviyə üç il ərzində İdrisilərə aid torpaqların az
qala hamısını hakimiyyəti altına aldı. 929-cu ildə müqavimət göstərən İdrisilər
Rif dağındakı Həcərunnəsr qalasına sığındı. Qalanı mühasirə edən Musa uğur-
suz olduğunu anlayıb oradan ayrıldı və eyni ildə Fatimilərdən ayrılıb xütbəni
Əndəlus Əməvi xəlifəsi III Əbdürrəhman (912-961) adına oxutdu. Daha sonra
üzərinə göndərilən Humeyd ibn Yəsal əmrindəki Fatimi ordusu tərəfindən
məğlub edildi və Fas şəhərinə çəkildi. Bunu fürsət bilən Həcərunnəsr qalasın-
da
kı İdrisilər Musanın buraxdığı qüvvələri məğlub edərək 935-ci ildə bölgəyə
gələn Fatimi ordusuna qoşuldular və onların köməyi ilə Fas şəhəri xaric ataları-
na aid torpaqların böyük bir hissəsini geri aldılar. Bu zaman İdrisilərə liderlik
edən Qasim ibn Məhəmməd ibn Qasim (937-948) paytaxt olaraq Həcərunnəsri
seç
di. Ömər ibn İdris övladından olan Rif və Səbtə İdrisiləri isə Səbtəni mərkəz
se
çərək eyni bir idarəni qurdular və Əndəlus Əməvilərinə bağlı olduqlarını elan
et
dilər. 948-ci ildə vəfat edən Qasim ölümünə qədər Fatimilərə tabe olaraq ha-
kim
lik etdi. Ölümündən sonra yerinə oğlu Əbuleyş Əhməd (948-954) keçdi.
419
Əbuleyş Fatimilərdən ayrılaraq Əndəlus Əməvi xəlifəsi III Əbdürrəhmana tabe
ol
duğunu bildirsə də Tancanı ona verməkdən imtina etdi. Lakin buna baxma-
yaraq Əməvi qüvvələri şəhəri zəbt etdi. Əbuleyşin əlində sadəcə Ədayla Basra
qaldı. Baş verən hadisələrdən sonra Əbuleyş hakimiyyəti qardaşı II Həsənə
(954-
985) verdi. Fatimilər tərəfindən Məğrib səfərinə göndərilən Cövhər əs-
Siqilli 960-
cı ildə Fasa hücum edərək şəhəri ələ keçirdi. Bu qələbədən sonra
bü
tün Məğrib qısa müddət olsa da Fatimilərə tabe oldu. II Həsən də Fatimilərə
tabe olmaq məcburiyyətində qaldı. Lakin Fatimi ordusunun geri çəkilməsindən
sonra II Həsən yenidən Əndəlus Əməvilərinə bağlılığını bildirdi. On bir il son-
ra 971-
ci ildə Fatimi komandiri Buluqın ibn Ziri qarşısında aciz qalan II Həsən
onunla birlikdə Əndəlus Əməvilərinə qarşı vuruşdu. Buna görə onu cəzalandır-
maq istəyən Əndəlus Əməvi hakimi II Hakəm (961-976) Qalib ibn Əbdürrəh-
man əs-Siqlabi onun üzərinə göndərdi. 974-cü ildə baş verən döyüşdə II Həsən
məğlub oldu və Həcərunnəsr qalası da Əndəlus Əməvilərinə təslim oldu. 975-
ci ildə Qalib II Həsənlə birlikdə Kordovaya döndü və Məğribdə xütbə Əndəlus
Əməvi xəlifəsi adına oxunmağa başladı. İki il sonra Əndəlusdan çıxarılan II
Həsən Misirə gedərək Fatimilərə sığındı. 984-cü ildə Fatimi xəlifəsi əl-Əziz
(975-
996) tərəfindən Məğribin Əhsa valiliyinə təyin edilən II Həsən böyük bir
or
du ilə ailəsinə aid torpaqları geri qaytarmaq üçün Məğribə göndərildi. Səbtə
ətrafında baş verən döyüşdə Əndəlus Əməvi ordusuna məğlub olan II Həsən
aman istədi və onun itaətini qəbul edən ordu komandiri II Həsəni Kordovaya
apar
maq üçün yanına çağırdı. Lakin 985-ci ildə yolda Hacib ibn Əbu Əmr əl-
Mənsur tərəfindən göndərilən adamlar tərəfindən öldürüldü. II Həsənin ölümü
ilə Məğribi Əhsada hökm sürən İdrisi xanədanı sona çatmış oldu. Daha sonra
bu ailədən Ömər ibn İdrisin nəslindən olan Əli ibn Hammud Əndəlusda Əməvi
döv
lətinin zəifləməsindən istifadə edib Hammudilər xanədanını qurmuşdur.
İdrisilər heç vaxt abbasilərlə hərbi toqquşmaya girmədilər. Bunun əsas sə-
bəbi isə onların ərazisi ilə xilafət torpaqları arasında Əğləbilər (800-909) döv-
ləti yerləşirdi. Bu dövlətin yaranmasında xəlifə Harunun rolu olmuşdur. Çünki
Əğləbilər sanki İdrisilərlə Abbasilər arasında bir sipər idi. Abbasi ordusunun
Af
rikada qulluqda olan sərkərdəsi İbrahim ibn Əğləb (800-812) Haruna mək-
tub yazaraq onun Qərbi Afrikaya vali təyin olunmasını istədi. Belə olduğu hal-
da o, xilafət xəzinəsinə ildə qırx min dinar pul ödəyəcəyini vəd etdi. Harun bu-
nun İdrisilərin xilafət üzərinə edə biləcəkləri hücum üçün bir maneə olacağını
dü
şünərək Qərbi Afrika torpaqlarını İbrahim ibn Əğləbə bağışladı. Beləliklə
bu
rada yüz ildən artıq mövcud olmuş Əğləbilər dövləti yarandı. Əğləbilər əs-
lin
də abbasilərin tam tabeçiliyində idilər və heç vaxt müstəqillik iddiasında ol-
ma
mışlar. Onlar hakimiyyətləri boyunca abbasilər adına xütbə oxumuş sünni-
hənəfi dövləti olmuşdur. Əğləbilər dövlətinin varlığına Fatimilər tərəfindən son
qo
yulmuşdur.