441
Bur
ciyyə Məmlükləri (1382-1517)
Burcu sultanlığının əsası çərkəs əsilli Sultan Kalavun tərəfindən qoyulmuş-
dur. Məmlük hökmdarı Kalavun (1279-1290) səltənətin öz soyundan gələnlərə
qalması üçün çərkəs əsilli kölələr alaraq ordusunu çoxaltmağa başladı. Sayları
gündən-günə artan çərkəs əsilli məmlüklər yüz il sonra hakimiyyəti ələ keçir-
məyi bacardılar.
Nasuriddin Məhəmmədin az yaşlı oğlanlarının və nəvələrinin dovründə
(1341-
1382) Bəhriyyə Məmlüklərinin zəifləməsindən istifadə edən Çərkəs
məmlükləri hakimiyyəti ələ keçirdilər. Burcu əmirlərinə sultan deyilirdi. İlk
sultanları Zahir Barkuk (1382-1389; 1390-1399) iki dəfə hakimiyyətə gəlmiş
və 1399-cu ildə (hicri 801) vəfat edənə qədər hakimiyyətdə qalmışdır.
Osmanlı dövləti ilə Misir məmlükləri arasındakı ilk təmas da Barkuk za-
manında olmuşdur. I Murad (1359-1389) və Yıldırım Bəyazidin (1389-1403)
döv
ründə başlayan münasibətlər sonralar daha da genişlənmişdir. Bununla əla-
qədar olaraq Osmanlı sultanı Fatih İstanbulu fəth edəndə Məmlük əmiri Əşrəf
İnal bir həftə Misirdə şənlik etmişdir. Lakin daha sonra Dülqədiroğulları və
Qa
ramanoğlu məsələsindən pozulan bu münasibətlər II Bəyazid (1481-1512)
döv
ründə altı il davam edəcək Osmanlı Köləmən müharibələrinə səbəb olmuş-
dur.
1514–
cü ildə Yavuzun Çaldıranda Səfəvi hökmdarı Şah İsmaili məğlub et-
məsindən sonra Köləmən hökmdarı Seyfəddin Qansu Qavri (1501-1516) Şah
İsmaillə ittifaqa girdi. Bundan narahat olan Yavuz Misir səfərinə hazırlaşdı.
1516-
cı ildə (hicri 922) Misirə gələn Yavuz Mərci-Dabıq adlı məntəqədə məm-
lük
ləri məğlub edərək Qansu Qavrini öldürdü. Bu qələbədən sonra Suriya bü-
tün
lüklə Osmanlıların əlinə keçmişdir. Qansunun yerinə keçən Tumanbəy
(1516-
1517) Reydaniyyədə məğlub olmasına baxmayaraq Misirdə Yavuza qar-
şı mübarizə aparmışdır. Sonda 1517-ci ildə (hicri 923) yaxalanaraq edam edil-
mişdir. Onun ölümündən sonra Misirdə Məmlük hakimiyyətinə son qoyulmuş-
dur.
645
Misirin fəthi ilə buraya tabe olan Hicaz da Osmanlı torpaqlarına qatıl-
mışdır. Misirdə olan son Abbasi xəlifəsi III əl-Mütəvəkkil əl-Allahda İstanbula
gətiriləndən sonra xəlifəlik Osmanlı sultanlarına keçmişdir.
645
Yiğit, Məmlüklər, II cild, səh-181-185.
442
VI FƏSİL
ƏNDƏLÜS ƏMƏVİ DÖVLƏTİ
(hicri 138-422/miladi 756-1031)
Əndəlüs Əməvi dövlətinin qurulması
Miladi 732-
ci ildə baş verən Puatye döyüşündən sonra Əndəlüsdə vəziyyət
yax
şı deyildi. Əməvi dövlətinin mərkəzi hakimiyyətinin zəifləməsinə uyğun
ola
raq Əndəlüsündə parlaq dövrü geridə qalmışdı. Bura Yəmənlilər ilə Müzari-
lər arasındakı ixtilaf səbəbindən bir müddət valisiz qalmış və daxili qarışıqlığa
dü
çar olmuşdur. Daha sonra 747-ci ildə (hicri 129) sonuncu Əməvi xəlifəsi II
Mərvan ibn Məhəmməd (744-750) Müzar qəbiləsindən
Yusif ibn Əbdürrəhman
əl-Fihrini buraya vali gətirdi.
Miladi 749-
cu ildə (hicri 132) hakimiyyəti ələ keçirən Abbasilər xəlifə
Əbul-Abbas əs-Səffahın əmri əsasında Şamda və digər şəhərlərdə Bəni-Umey-
yəyə qarşı qətliama başladılar. Bu qətliamdan sağ çıxmağı bacaran Əbdürrəh-
man ibn Müaviyə ibn Hişam ibn Əbdülməlik ibn Mərvan ibn Həkəm Şamdan
Fələstinə qaçdı. Orada bir müddət qaldıqdan sonra Misir yolu ilə Afrikaya gəl-
di. Onunla düz gəlməyən Şimali Afrika valisi Əbdürrəhman ibn Həbibdən qo-
run
maq üçün Zenata qəbiləsiində gizləndi. Sonra Əndəlüsə gələn Əbdürrəhman
ibn Müaviyə orada olan Əməvi tərəfdarlarına məktub yazaraq vəziyyəti onlara
bil
dirdi. Bu vaxt Əndəlüs valisi Yusif ibn Əbdürrəhman əl-Fihri idi. Miladi
755-
ci ildə (hicri 138) əməvilərdən bir qrupu Əbdürrəhman ibn Müaviyəni Ən-
dəlüsə gətirdilər.
Yəmənlilərlə bərabər Sumeyl qəbiləsi bir tərəfdən Əndəlüs valisi Yusifdən
na
razı olduqları üçün, digər tərəfdən də siyasi rəqabət üzündən Əbdürrəhmanı
dəstəklədilər. Bir tərəfdən Əbdürrəhman Əməvilərdən olduğu üçün, digər tə-
rəfdən də Əndəlüs sahibsiz olduğu üçün camaat ona beyət edirdi. Kordovaya
gələn Əbdürrəhman burada Yusif ibn Əbdürrəhmanı məğlub edərək Əndəlüs
Əməvi dövlətinin əsasını qoydu.
646
Əndəlüs Əməvi xilafətini on altı xəlifə ida-
rə etmişdir.
I Əbdürrəhman ibn Müaviyə hicri 138-172/miladi 756-788
646
Tarixi ibn Əsir, V cild, 489-496; Ziya Paşa,
Tarixi-Əndəlus, səh-39-41.
443
Miladi 759-
cu ildə (hicri 142) Əndəlüs valisi Yusif ibn Əbdürrəhman əl-
Fih
ri yenidən ordu toplayaraq Əbdürrəhman ibn Müaviyəyə qarşı vuruşsa da
məğlub olaraq öldürüldü.
647
Abbasi xəlifəsi Mənsur Dəvaniqi və Əbdürrəhman ibn Müaviyə
Əndəlüsə hakim ola bilməyən Abbasi xəlifəsi Mənsur Dəvaniqi (754-775),
Əndəlüsü özünə bağlamaq və Əbdürrəhmanı bitərəf etmək üçün Şimali Afrika
va
lisi Əla ibn Muğisi Əndəlüsə səfərə göndərdi. İspaniya sahillərinə gələn Əla
ibn Mu
ğis abbasi xəlifəsi Mənsurun adına xütbələr oxumağa başladı. Bundan
xəbər tutan Əbdürrəhman ibn Müaviyə Kordova qüvvələrini ona qarşı toplama-
ğa başladı. Bu arada Yusif ibn Əbdürrəhmanın tərəfdarları Əbdürrəhmandan
intiqam al
maq üçün Əla ibn Muğisi dəstəkləyərək Abbasilərin tərəfini tutdular.
Miladi 763-
cü ildə (hicri 146) İşbiliyə şəhəri yaxınlığında baş verən döyüşdə
Əla ibn Muğisin ordusu məğlub edildi, onların bir qismi Afrikaya keçərkən öl-
dü
rüldü. Əbdürrəhman bunlardan bəzisinin başını xəlifə Mənsurun hüzuruna
xi
lafətin paytaxtı Bağdada göndərdi. Abbasi xəlifəsi Mənsur Əndəlüs əmiri
Əbdürrəhmana qarşı mübarizə aparmaq üçün fransa kralı Pepenlə müqavilə
bağladı. Həmin illərdə Fransa kralı Pepen müdafiəsiz Nabron və ətraf məntəqə-
ləri işğal etmişdi. Bu arada Şimali İspaniyadakı üsyanları yatırmaqla məşğul
olan Əbdürrəhman, Pepenlə müqavilə bağladı.
648
Mənsur Əndəlusu özünə tabe etmək üçün xeyli mübarizə aparsa da, uğur
qazana bilmədi və sonda ümidini itirərək, fikrindən döndü. O, Əbdürrəhman ibn
Müa
viyənin cəsarəti və igidliyini daim etiraf edərək deyirdi: “Belə cəsur düş-
mənlə aramızda dəniz maneə yaratdığı üçün Allaha şükürlər olsun. Əbdürrəh-
man Qureyş soyunun şahinidir; Afrika çöllərində illərlə təkbaşına dolanıb əcələ
meydan oxudu, bir ovuc adamla dənizi keçib heç tanımadığı ölkəni fəth etdi”.
649
Əndəlüsdə baş verən digər hadisələr
Yəmənlilər daha öncə İşbiliyə döyüşündə öldürülən Əla ibn Muğisin in-
tiqamını almaq üçün Mutrinin başçılığı ilə İşbiliyəni (Sevilya) yenidən ələ ke-
çir
sələr də Əbdürrəhman bu üsyanları yatırıb asayişi bərpa etdi. Afrikadan İs-
pani
yaya gələn Bərbəri və digər qəbilələrin üsyanlarının qarşısını almaq üçün
Əndəlüs əmiri Əbdürrəhman gəmilər inşa etdirib sahilləri nəzarət altına al-
dırdı.
650
Əmir Əbdürrəhman bu üsyanları yatırmaqla məşğul olarkən, Şimal bölgə-
sin
dəki xristianlar müsəlman torpaqlarına hücum edərək yağma və talanlar hə-
ya
ta keçirməyə başladılar. Lakin Əbdürrəhman ibn Müaviyə qureyş qəbiləsinin
647
Tarixi ibn Əsir, V cild, səh-498-499.
648
Tarixi ibn Kəsir, V cild, səh-575, 588, 589; Ziya Paşa, Tarixi-Əndəlus, səh-42-42.
649
Hasan İbrahim Hasan, İslam Tarixi, tər. İ. Yiğit, III cild, səh-42-43.
650
Tarixi-
Əndəlüs, səh-43.