464
dən sonra V Məhəmməd hakimiyyəti yenidən ələ keçirmişdir. V Məhəmmədin
dövrün
də kənd təsərrüfatı və ticarət xeyli inkişaf etmişdir.
1391-
ci ildə V Məhəmmədin ölümündən sonra yerinə oğlu Əbu Abdullah
II Yusif (hicri 793-794/miladi 1391-
1392) gəlmişdir. Kastilya səfərində uğur
qa
zanmadığı üçün yerinə kiçik oğlu VII Məhəmməd (hicri 794-810/miladi
1392-1408) keçdi.
Onun zamanında Kastilya xristianları Qranadaya hücum etdilər. Baş verən
döyüşdə hər iki tərəf xeyli itki vermişdir. 1408-ci ildə VII Məhəmmədin ölü-
mün
dən sonra hakimiyyətə gələn III Yusif (hicri 810-827/miladi 1408-1423)
ilk olaraq Kastiliyalılarla sülhü təzələdi. İki il sonra Kastıliyalılara qarşı baş ve-
rən döyüşdə III Yusif yenidən məğlub olsa da sülhü təzələyərək Qranadanı bir
müddət idarə etdi. 1423-cü ildə III Yusifin ölümündən sonra yerinə oğlu VIII
Məhəmməd əl-Əmir (hicri 827-848/miladi 1423-1444) keçmişdir. Ondan na-
razı olan Qranadalılar onu şəhərdən qovaraq yerinə Yusif ibn əl-Əhməri gətir-
dilər. Lakin 1433-cü ildə VIII Məhəmməd yenidən hakimiyyəti ələ keçirmişdir.
1444-
cü ildə Kastilya xristianlarının köməyi ilə Qranadaya hücum edən İbn
İsmail VIII Məhəmmədi məğlub edərək hakimiyyəti ələ keçirib 1454-ci ildə
özünü sultan elan etdi (1054-1065).
688
Yeni hökmdar Kastil kralı IV Henriyə elçi göndərərək sülh təklif etsə də, Kas-
til kralı bu təklifi qəbul etmədi. Qranadaya hücum edən Kastil kralı şəhəri talan
etdi. Sonra illik on iki min qızıl dinar və Kastiliyalılara tabe olmaq şərti ilə sülh
bağlanmışdır. Bu müqaviləyə görə Cəbəlli-Tarik Kastiliyalıların əlinə keçmişdir.
Bu anlaşma İbn İsmailin vəfatına qədər 1065-ci ilə qədər davam etmişdir.
689
İbn İsmailin vəfatından sonra yerinə böyük oğlu Əbu Həsən Əli (hicri 870-
887/miladi 1465-
1482) keçmişdir.
Araqon taxtını Ferdinandın, Kastil taxtını İzabellanın ələ keçirməsindən
sonra xristianların Qranadaya hücumları daha da artdı. 1482-ci ildə Ferdinand
və İzabella Qranadanın cənub-qərbində yerləşən əl-Hamma qalasını ələ keçi-
rərək xeyli sayda insanı qılıncdan keçirdilər. Əbul Həsən Əli iki dəfə qalanı
qurtarmağa çalışsa da bacarmadı. Əl-Hammanın ələ keçməsi Qranada dövləti-
nin yıxılmasının başlanğıcı demək idi.
Əbul Həsən Əli əl-Hamma səfərində olduğundan istifadə edən oğlu Əbu
Ab
dullah XI Məhəmməd üsyan edərək miladi 1482-ci ildə Qranada taxtını ələ
keçirdi. Bunun ardınca xristianlar da Qranada qalasını bir-bir ələ keçirdikdə
Əbul Həsən Əli Malaqada vali olan qardaşı Zağalın yanına getdi.
Araqon kralı Ferdinand ilə Kastil kralı İzabella Malaqa şəhərinə hücum
etsələr də Zağal və qardaşı Əbul Həsən Əli tərəfindən məğlub edildilər. Eyni
vaxtda 1485-
ci ildə Kastil şəhərlərindən olan Lusanaya hücum edən Əbu Ab-
dul
lah Ferdinand tərəfindən əsir götürüldü. Bunun ardınca Əbul Həsən Əli
688
Musavvar İslam Tarixi, tər, M. Rauf, səh-553-557.
689
Ziya Paşa, Tarixi-Əndəlüs, III cild, səh-315-320.
465
Qra
nada taxtını yenidən ələ keçirsə də onu qardaşı XII Məhəmməd əz-Zağala
buraxaraq İlliryaya getdikdən sonra orada vəfat etdi. Əllərində əsir olan Əbu
Ab
dullahdan istifadə edən Ferdinand və İzabella onu hicrətin 891-ci ilində (mi-
ladi 1486) kiçik bir dəstə ilə Qranadaya göndərdilər. Onun Beyza şəhərini ələ
ke
çirməsindən sonra Qranada da yenidən qanlı müharibələr başladı. XII Mə-
həmməd qardaşı oğluna sülh təklif etsə də rədd cavabı aldı. Bu qalmaqallardan
is
tifadə edən Kastil orduları Elvira, Alora, Ronda və digər şəhərləri ələ keçir-
dilər. 1486-cı ildə Loxsanı, bir il sonra isə Malaqanı ələ keçirdilər.
Katolik Ferdinand ələ keçirdiyi şəhərlərin əhalisinin bir qismini əsir olaraq
sat
dı, bəzilərini isə sürgün etdi. Əbu Abdullahı da aldadan Ferdinand 1489-cu
il
də Beyzanı ələ keçirdi. Şəhər əhalisini evlərindən çıxarıb mal və əşyalarını
qəsb etdilər. Bütün bunlardan sonra XII Məhəmməd də boyun əyməyə məcbur
oldu. Ferdinand Qranada şəhərinin ətrafını talan etdikdən sonra Kordovaya
dön
dü. XII Məhəmməd Ferdinanda qarşı Şimali Afrika hökmdarlarından yar-
dım istəsə də, onun təklifi qəbul olunmadı. Sonda mübarizəni buraxıb Telemsa-
na gedən XII Məhəmməd orada vəfat etdi.
Miladi 1490-1491-
ci illərdə Ferdinand və İzabella 80 min nəfərlik ordu ilə
Qra
nada şəhərini mühasirəyə aldılar. Qranadalı müsəlmanlar Osmanlılardan,
Af
rikalılardan və Köləmənlərdən yardım istədilər.
Lakin heç bir yerdən yardım ala bilməyən Qranadalılar hicrətin 897-ci ilin-
də (miladi 1492) təslim oldular. Əbu Abdullah, ailəsi və anası əl-Hamra sara-
yından çıxıb şəhərdən uzaqlaşdılar. Padol dağlarına çatdıqda Əbu Abdullah
Qra
nadaya baxaraq ağlamağa başladı. Bunu görən anası ona dedi: “Kişilər kimi
müdafiə edə bilmədiyin məmləkətinə indi qadınlar kimi baxıb ağla.”
Fasa gedən Əbu Abdullah orada hicrətin 940-cı ilində (miladi 1533) vəfat
etmişdir.
690
Qranadanın təslim olmasından sonra hicrətin 903-cü ilində (miladi 1498)
kraliça İzabellanın şəxsi keşişi Kardinal Fransisko Ximines böyük bir qüvvə ilə
İspaniyaya gələrək müsəlmanları qılınc gücünə xristianlaşdırmağa başladı.
Qra
nadada ərəbcə yazılmış İslami əsərlər yandırıldı.
1501-
ci ildə Kastilya və Lionda yaşayan müsəlmanların ya xristian olmala-
rı ya da İspaniyanı tərk etmələri barədə kral tərəfindən fərman imzalandı. 1526-
cı ildə belə bir fərman Araqonda da imzalandı. 1556-cı ildə II Filip İspaniyada
qa
lan müsəlmanların öz dillərini, dini müəssisələrini və həyat tərzlərini tərk et-
mələrini istədi. Son olaraq 1609-cu ildə III Filip tərəfindən müsəlmanların İs-
pa
niyadan çıxarılması barədə fərman imzalandı.
691
Beləliklə üç milyondan ar-
tıq müsəlman ya sürgün edilmiş, ya da məhv edilmişdir. Bunların bir qismi Şi-
mali Afrikaya getmiş, bir qismi də Osmanlı dövlətinin təşəbbüsü ilə Anadoluya
gətirilərək Mora və Çukurovaya yerləşdirilmişdir.
690
Hitti, İslam Tarixi, III cild, səh-874-880; Müsəvvər İslam tarixi, səh-560-569.
691
Hitti, İslam Tarixi, III cild, səh-880-882; İmaduddin, Əndəlüs, səh-349-366.