Şahlar şahbaz oğlu şƏRİfov

  

469 

Bağdada  gəlib  İslam  dünyasını  rəsmən  himayəsinə  alması  məhz  924-cü  ildə 

baş verən hadisənin nəticəsidir. 

Qaraxanlı dövləti 840-cı ildən 1212-ci ilə qədər, yəni 372 il davam et-

mişdir. 848-ci ildə Böyük Türk xaqanlığının taxtını işğal edən Qaraxanlılar 

192 il sonra bunu 1040-

cı ildə Səlcuqlara versələr də Səlcuqlara tabe olaraq, 

öz  həyatlarını  davam  etdirdilər.  İlk  iki  xaqan  zamanında  (848-926=76 il) 

Göy  Tanrı  dinində  olan  dövlət,  924-cü  ildən  etibarən  müsəlmanlığı  qəbul 

etmişdir. 

848-

ci ildən 1042-ci ilə qədər Qaraxanlılarda bir xaqan var idi. Qarluqların 

Çığıl  boyu  məliklərindən  olan  Qaraxanlı  hökmdarına  (böyük  xaqan)  “Arslan 

Qara-

Xaqan” deyilirdi. Vəliəhdlər isə “Arslan İliğ” ünvanını daşıyırdı. Böyük 

xa

qan olmayan xaqanlara “Tamqac Buğra Qara-Xaqan” deyilirdi. 1042-ci ildə 

Qa

raxanlı  dövləti  Qərbi  Qaraxanlılar  və  Şərqi  Qaraxanlılar  olmaqla  iki  yerə 

ayrıldı. 

1042-

ci  ildən  1210-cu  ilə  qədər  (168  il)  davam  etmiş  Şərqi  Qaraxanlıya 

Ba

lasaqun, Talas, İsficab, Şaş, Şərqi Fərqanə, Kaşğar, Yarkənd və Hoton daxil 

idi.  Paytaxtları  1042-1130-cu  illər  arasında  “Qara  Ordu”  deyilən  Balasaqun, 

1130-1210-

cu  illər  arasında  isə  Kaşğar  olmuşdur.  (Genç  Qaraxanlı  Dövləti 

Teşkilatı, səh-48-51). Şərqi Qaraxanlılar 1089-cu ildən 1157-ci ilə qədər (68 il) 

Səlcuqlara tabe olmuşlar. Şərqi Qaraxanlılara 1210-cu ildə Nayman Türk xəna-

danı tərəfindən son qoyulmuşdur. 

1042-

ci  ildən  1212-ci  ilə  qədər  (170  il)  davam  etmiş  Qərbi  Qaraxanlıya 

Maveraun-

nəhr ilə Hocəndə qədər Fərqanə daxil idi. Paytaxtları 1042-1053- cü 

illər arasında Özkənd (bugün ki, Daşkənd, Fars, Şaş), 1053-cü ildən sonra Sə-

mərqənd olmuşdur. Şərqi Qaraxanlıların ortaq-xaqanı Tarazda, Qərbi Qaraxan-

lıların  ortaq-xaqanı  isə  Buxarada  otururdu.  1089-1094-cü  illərdə  bu  xaqanlıq 

Səlcuqlara birləşdirildi. 1094-1157-ci illərdə Səlcuqlara tabe olaraq həyatlarını 

da

vam etdirdilər. Ancaq 1141-ci ildən etibarən Qaraxıtay (Buddist Monqol) is-

ti

lası başladı. 1157-1207-ci illər arasında hər iki şöbə qəti şəkildə Qaraxıtaylara 

tabe oldu. 1207-

ci ildə Xarəzmşahlara tabe edilən Qərbi Qaraxanlılar 1212-ci 

ildən etibarən Xarəzmşahlara birləşdirildi. 

Bir Qaraxanlı qolu da 1141-1222-ci illər arasında (81 il) Fərqanədə səltənət 

qur

muşdur. Bunlara Fərqanə xaqanları deyilirdi. Qaraxanlıların bu qoluda  İs-

lamı yeni qəbul edən bölgədə olduqları üçün bir çox məscid, mədrəsə və mək-

təb tikdirərək İslam dinin yaymağa çalışmışlar. Qaraxanlılar dövlətində İslam 

ədəbiyyatının ilk ən gözəl əsərləri meydana gətirilmişdir. Bunlar arasında Yusif 

Xas Xacib tərəfindən yazılan “Kutadqu-Bilik” adlı əsərlə, Mahmud Kaşğarinin 

“Di

vani Lüğətit-Türk” adlı əsəri qeyd edilə bilər. 

Qaraxanl

ıların Böyük Xaqanları: 

1) 

Kül Bilgə Qadir-Xan (848-?) 

2) Bazir Arslan-Xan (?-924) 

  

---

 

470 

3) 

Əbdülkərim Satuq Buğra Xan (924-955) 

4) Baytas Musa Xan (955-975) 

5) 

Əbul-Həsən Əli Arslan Qara Tonqa Xan (975-998) 

6) 

Əhməd Toqan Xan (998-1017) 

7) 

Mənsur Xan (1017-1024) 

8) 

II Əhməd Toqan Xan (1024-1026) 

9) Yusif Harun Qadir-Xan (1026-1032).

695

 

  

Qaraxanlıların Şərqi xaqanları (1042-1210): 

1) 

Şərəfud-dövlə Əbi Şuca Süleyman Xan (1032-1042 böyük xaqan; 1042-

1056) 

2) 

I Məhəmməd Buğra Xan (1056-1057) 

3) 

I İbrahim Xan (1057-1059) 

4) 

Arslan Təkin Toğrul Qara-xaqan Mahmud Xan (1059-1075) 

5) 

Ömər Xan (1075, bir neçə ay) 

6)  Nasirul-

Haqq  Əbi  Əli  Tabqac-Buğra  Qara-xaqan  Həsən  Harun  Xan 

(1075-1103) 

7) Nurud-

dövlə Əhməd Harun Xan (1103-1129) 

8) Qara Arslan-

Xaqan II İbrahim Xan (1129-1159) 

9) 

II Məhəmməd Xan (1159-1160) 

10) Yusif Xan (1160-1205) 

11) 

Əbul-Fəth III Məhəmməd Xan (1205-1210).

696

  

 

Qaraxanlıların Qərbi xaqanları (1042-1212): 

1) Aynud-

dövlə I Məhəmməd Xan (1042-1052) 

2) Buri-

Təkin I İbrahim Tamqac Xan (1052-1068) 

3) 

Məlikil-Məşriq I Nəsr Xan (1068-1080) 

4) 

Xızır Xan (1080-1081) 

5) 

I Əhməd Xan (1081-1089; 1094-1095) 

6) 

Yəqub Xan (1089) 

7) 

Ruknəddin I Məsud Tamqac-Xan (1095-1097) 

8) Qadir-Tafac-Xaqan Süleyman Xan (1097) 

9) 

Əbul-Xaas Mahmud I Tanğac-Xan (1097-1099) 

10) 

Harun Cəbrail-Xan (1099-1102) 

11) 

Qazi Əlauddin II Məhəmməd Tabqac-Xan (1102-1130) 

12) 

II Əhməd Qadir-Xan (1130-1132) 

13) Kök-

Saqun Kılıç Qara-Xaqan Həsən Xan (1130-1132) 

14) 

II İbrahim Tabqac Buğra-Xan (1132) 

15) 

Ruknəddin II Mahmud Xan (1132-1141) 

695

Yılmaz Öztuna, İslam Devletləri, Ankara kültür bakanlığı-1989, I cild, səh-628-629. 

696

Yılmaz Öztuna, İslam Devletleri, Ankara kültür bakanlığı-1989, I cild, səh-629.  

                                                           

---

  

471 

16) 

III İbrahim Tamqac-Buğra Xan (1141-1156) 

17) Kök-

Saqun Əli Çağrı-Xan (1156-1160) 

18) 

II Məsud Kılıc Tamqac-Xan (1160-1178) 

19) 

IV İbrahim Kılıc Tamqac-Xan (1178-1204) 

20) Osman Xan (1204-1212).

697

 

  

Qaraxanlıların Fərqanə xaqanları (1141-1222): 

1) Hüseyn Alp-

Kılıc Xan (1156, bir neçə ay) 

2) To

ğrul Mahmud Toğan Xan (1156-1165) 

3) 

IV İbrahim Xan (Qərbi xaqan, 1165-1178) 

4) 

Nəsr Tuğrul-Xan (1178-1182) 

5) 

Cəlalud-Dünya Məhəmməd Xan (1182-1184) 

6) 

Cəlalud-Dünya Uluğ Sultan Xan (1184-?) 

7) Hüsamud-

Dünya Kutluğ Toğan Xan 

8) 

İmadud-Dövlə Uluğ Xan 

9) 

I Məhəmməd Arslan Xan 

10) 

II Məhəmməd Arslan Xan (?-1212).

698

  

 

 

 

 

697

Yılmaz Öztuna, İslam Devletleri, Ankara kültür bakanlığı-1989, I cild, səh-629-630. 

698

Yılmaz Öztuna, İslam Devletleri, Ankara kültür bakanlığı-1989, I cild, səh-630.  

  

                                                           

---