481
müddət ərzində Misirdə hakimiyyət sünnilərin əlinə keçdi. 1169-cu ildə vəzir
Şirkuhun ölümündən sonra onun yerini Səlahəddin Əyyub tutdu.
Bunun ardınca Dumyata gələn xaçlıların Səlahəddin Əyyub tərəfindən
məğlub edilməsi onun şöhrətini daha da artırdı. Bundan istifadə edən Səlahəd-
din Fatimi xəlifəsi əl-Azid ilə bəzi qiyamçı əsgərlərin də imkanlarını əllərindən
a
laraq şiə azanını qadağan etməklə yanaşı Fatimi qazilərinin yerinə sünni qa-
zilərini təyin etdi. Bunun ardınca Zəngi hökmdarı Nurəddin Mahmuddan gələn
məktuba əsasən miladi 1171-ci ildə (hicri 566) Abbasi xəlifəsinin adına xütbə
oxunaraq Fatimi dövlətinə son qoyuldu. Eyni ildə Səlahəddin Əyyubi Əyyubi-
lər dövlətinin əsasını qoydu.
Səlahəddin Əyyubinin ən böyük əməli xaçlıların əlində olan müsəlman tor-
paq
larını geri qaytarması olmuşdur. Misiri aldıqdan sonra Suriya, Cəzirə və Şi-
mali İraqda sakitliyi bərpa edən Səlahəddin Əyyubi xaçlılarla mübarizəy başla-
dı. Səlahəddinin Dəməşqdə olmasından istifadə edən xaçlılar Məhazət Beyt-əl-
Əhzan yaxınlığında toplanaraq kral IV Boudinin başçılığ ilə hücuma keçmək
is
təsədələr 1179-cu ildə (hicri 574) Fərrux-Şah tərəfindən Təl əl-Hərra yaxınlı-
ğında məğlub edildilər. Xaçlıların geri çəkilməsindən istifadə edən Fərrux-Şah
Beyt əl-Əhzan qalasını yandıraraq müsəlman əsirləri azad etdi.
Miladi 1182-
ci ildə Suriyaya gələn Səlahəddin Əyyubi Təbəriyyə və Bey-
san s
əfəri ilə Beysan, Cinin və Laçunu ələ keçirərək talan etdi. Məğlub olan
xaç
lılar Kəvkəb qalasına sığındı. Daha sonra Beyrutu dörd gün mühasirədə
sax
layan Səlahəddin Əyyubi geri qayıtdı. Fərrux-Şahın ölümü və Səlahəddinin
Mo
sul səfərində olmasından istifadə edən xaçlılar Dəməşq və Səvad bölgəsinə
hü
cum etdilər. Buna cavab olaraq Cəzirə və Hələbi ələ keçirən Səlahəddin Əy-
yubi hücumlarını davam etdirərək Kərək şəhərini də tutdu.
Xəttin döyüşü və Qüdsün azad edilməsi (1187)
Səlahəddin Əyyubinin Diyarbəkr, əl-Cəzirə, Mosul və Şamdakı tərəfdarla-
rından yardım istəməsi ilə xaçlılar da Raymon və Qüds kralı Guy de Lusiqna-
nın əmri altında toplanmağa başladılar. Səlahəddinin Təbəriyyə tərəfə gəldiyini
öy
rənən xaçlılar da oraya doğru hərəkət etdilər. Baş verən döyüşdə məğlub
olan xaçlılar kral Guy de Lusiqna ilə birlikdə Xəttin təpəsinə sığındılar. Lakin
bu
rada da məğlub olan xaçlıların bəziləri qətl edildi, qalanları isə əsir götürül-
dü. Bundan istifadə edən Səlahəddin hücumlarını davam etdirərək 1187-ci ildə
(hic
ri 583) Təbəriyyəni və Aqqanı fəth etdi. Ardından Nasıra, Xayfa, Nablus,
Ci
nin, Sayda və Beyrut şəhərlərini ələ keçirən Səlahəddin Qüds krallığına aid
olan bütün yerləri ələ keçirdi. Daha sonra Əsqəlan, Yafa, Rəmlə, Beyti-Ləxm,
Qəzzə və Darumu ələ keçirən Səlahəddin 1187-ci ildə Qüdsü də fəth etdi. Qüd-
sün fəthindən sonra Sur xaric olmaqla bütün Fələstin xaçlılardan təmizləndi.
Al
maniya imperatoru Fredrix Barbarossa, Fransa kralı Filipe Aqusto və İngiltə-
rə kralı Riçardın başçılığı ilə təşkil olunmuş III xaçlı səfəri də heç bir nəticə əl-
də etmədən Fələstini tərk etdi. Bu məğlubiyyətdən sonra xaçlılar Aqqa şəhərini
482
mü
hasirəyə aldılar. İki illik mühasirədən sonra 1191-ci ildə şəhər xaçlılara təs-
lim edilmişdir.
Demək olar ki, bütün ömrünü hərb meydanlarında keçirən Səlahəddin Əy-
yu
bi məmləkəti oğlanları və sərkərdələrinə buraxaraq 1193-cü ildə (hicri 589)
Dəməşqdə vəfat etmişdir.
Onun vəfatından sonra oğlanlarının bir-biri ilə hakimiyyət uğrunda mübarizə
aparmasından istifadə edən Səlahəddinin qardaşı Məlik Adil 1200-cü ildə ölkəyə
sahib oldu. 1218-
ci ildə Adilin ölümündən sonra Əyyubilər sürətlə zəifləməyə
başladı. Nəticədə 1250-ci ildə (hicri 648) sonuncu Əyyubi hökmdarı Turan-
Şahın Məmlüklər tərəfindən öldürülməsi ilə Əyyubi xənadanına son qoyuldu.
Təxminən səksən il hakimlik edən Əyyubi xənadını on iki məlikliyə bölünür:
1.
Misir məlikliyi – 1171-1250
2.
Şam məlikliyi – 1193-1260. 1240-1249-cu illərdə Anadolu Səlcuqlarına,
1250-1260-
cı iilərdə isə Məmlükləri tabe olmuşlar.
3.
Hələb məlikliyi – 1193-1260. 1216-1249-cu illərdə Anadolu Səlcuq-
larına, 1250-1260-cı illərdə Məmlüklərə tabe olan Hələbi 1260-cı ildə Elxanilər
ələ keçirmişdir.
4.
Bəəlbəkk məlikliyi – 1179-1245
5.
Kərək məlikliyi – 1188-1263. 1250-1263-cü illərdə Məmlüklərə tabe ol-
muşlur.
6.
Sincar və ya Meyyafariqin məlikliyi – 1200-1231; 1244-1259. 1231-
1244-
cü illərdə Monqollara, 1250-1259-cü illərdə Məmlüklərə tabe olmuş və
1259-
cu ildə isə Elxanilərə tabe edilmişdir.
7.
Xısn-Keyfa və Amid məlikliyi-1232-1524. Ən son ortadan qaldırılan
Əyyubi əmirliyidir. 1232-1249-cu illərdə Anadolu Səlcuqlarına, 1250-1465-cü
illər arasında Məmlüklərə, 1465-1500-cü illərdə Ağqoyunlulara, 1515-1524 cü
illərdə isə Osmanlılara tabe olmuşlar. Xısn-Keyfa bugun ki, Həsənkefy, Amid
isə Diyarbəkr şəhəridir.
8.
Yəmən məlikliyi – 1173-1229
9.
Busrə məlikliyi – 1218-1246
10.
Xama məlikliyi – 1178-1299; 1310-1341. 1250-ci ildən etibarən Məm-
lük
lərə tabe olmuşlar.
11.
Xums məlikliyi – 1178-1263. 1250-ci ildən etbarən Məmlüklərə tabe
ol
muşlar.
12.
Banyas və Sübeybə məlikliyi – 1212-1260. 1250-ci ildən etibarən
Məmlüklərə tabe edilmişdir.
Əyyubi xənadanının hakim olduğu ölkələr bunlar olmuşdur: Misir, Liviya,
Cənubi Tunis, Nubya, Yəmən, Hicaz, Ürdün, Fələstin, Livan, Suriya, Cənub-
şərqi Anadolu.
Misir sultanları (1171-1254):
1.
Məlikun – Nasir Əbul-Müzəffər Səlahəddin Yusif (1171-1193)
2.
Məlikul – Əziz
Əbul-Fəth İmaduddin Usman (1193-1198)