Şahlar şahbaz oğlu şƏRİfov
Yüklə 6,91 Mb. Pdf görüntüsü
|
486
X FƏSİL Böyük Səlcuqlu imperatorluğu (1038-1157)
Səlcuqlular, Əməvilər və Abbasilərdən sonra İslam tarixində ikinci böyük impe ratorluq hesab edilir. Əhli-Sünnənin Hənəfi məzhəbinə malik olan Səlcuqlar, bu məzhəbi daha da inkişaf etdirmişlər. Dilləri türk dili olmuşdur. Rəsmi yazış- ma larda ərəb dilindən, ədəbi dil olaraq isə daha çox Fars dilindən istifadə edilirdi. İmperatorluq şahzadələrinə “məlik” (kral), ölkə hökmdarlarına “sultan” (bö
yük kral), Səlcuqlu sultanlarının tabe olduqları xanədanın başçısına isə “sul- tanul-
azam” (ən böyük imperator) deyilirdi. Sultan və sultanul-azam arasında “sultanul- müəzzəm” (böyük imperator) ləqəbi var idi. 1037-1043-cü illər ara- sında Nişapur, 1043-1074-cü illər arasında isə Rey şəhəri Səlcuqların paytaxtı ol muşdur. Alp Arslanın ölümündən sonra oğlu Məlik Şah və onun oğlanları Bərqyəruq və Məhəmməd Tapar zamanında 1074-1118-ci illərdə İsfəhan şəhəri Səlcuqların paytaxtı olmuşdur. Məlik Şahın kiçik oğlu Sultan Səncər isə 1118- 1157- ci illərdə Mərvi paytaxt elan etmişdir. Anadolu Səlcuqlularının paytaxtı isə 1074-cü ildən 1097-ci ilə qədər İznik şəhəri olmuşdur. 1097-ci ildə İznikin Bi zanslılar tərəfindən işğalından sonra paytaxt Konyaya köçürülmüşdür. Kirman Səlcuqlarının (1041-1187) paytaxtı Bərdəsir, Suriya Səlcuqlarının (1078-
1122) paytaxtı Şam, İraq Səlcuqlarının (1118-1194) paytaxtı əvvəlcə İs- fəhan, sonra isə Həmədan olmuşdur. Səlcuqlu dövləti Egey dənizi ilə Çin, Qafqaz ilə Hind okeanı, Orta Hindis- tan ilə Qırmızı dəniz arasında yerləşirdi. Yaxın və Orta şərqin ən qüdrətli dövləti olan Səlcuq imperiyasının yaran- ması səlcuqların adı ilə bağlıdır. Səlcuqlar oğuzların Üç ox qolunun Qınıq bo- yun dan idilər. Oğuzlar X əsrdə Xəzər dənizinin şərqindən Sır-Dəryanın orta böl gələrinə qədər uzanan ərazilərdə yaşayırdılar. Oğuz dövlətinin başında Yəb- qu ünvanını daşıyan hökmdar dayanırdı və Oğuzlar bu dövlətə tabe idilər. 721
Səlcuğun atası Dukaq Oğuz dövlətində ən nüfuzlu sərkərdələrdən biri idi. Du- ka qın ölümündən sonra oğlu Səlcuq gənc olmasına baxmayaraq Oğuz dövləti- nin ordu komandanı təyin edildi. Bu arada müsəlman olmayan Səlcuq 960-cı il- də Oğuz türkləri ilə birlikdə dövlətin paytaxtı Yeni-kənd şəhərindən müsəlman şəhəri olan Cəndə köçdü. 722
Yen i dindən təsirlənən və müsəlman olmadıqları 721 Köymen, Büyük Selçuklu İmperatorluğunun Kuruluş Devri, səh-2-5. 722 Kafesoğlu, Selçuklar, İA, X cild, səh-355.
487
təqdirdə heç bir dəyərlərinin olmayacağını anlayan Səlcuq ailəsi ilə birlikdə İs- la mı qəbul etdi. 723
İslam dinini qəbul edən Səlcuq Oğuz Yəbqusuna illik verməyərək onun or- du sunu məğlub edib “qazi” ləqəbini aldı. Bu döyüşlərin birində oğlu Mikayıl öl müş və onun oğlanları Toğrul və Çağrını babaları Səlcuq böyütmüşdür. Səlcuqluların hərbi dəstəyi ilə Qaraxanlıları (848-1212) məğlub edən Sama- ni lər (892-999) buna qarşılıq olaraq Nur-Buxara adlı otlaq ərazini 992-ci ildə (hic ri 382) Səlcuqlara vermişlər. 724
Cənddə vəfat etmiş və orada dəfn edilmişdir. İbn Əsirə görə Səlcuq 107 il yaşa- mışdır.
725
Onun ölümündən sonra Səlcuq ailəsinin başçısı Arslan Yəbqu olmuş- dur. Arsla n Yəbqunun cəsarətindən ehtiyat edən Qəznəli Mahmud (998-1030) onu hiylə ilə yanına çağıraraq Hindistandakı Qalinçar qalasında həbs etdirdi. Yed- di il bu qalada həbsdə qalan Arslan Yəbqu 1025-ci ildə (hicri 416) vəfat etdi. 726
tür məyə çalışsa da istədiyinə nail ola bilmədi. Hər an təhlükə hiss edən Toğrul Bəy səlcuq türkləri ilə Səmərqən tərəflərinə köç etdi. Bu arada 1018-1021 ci il- lərdə üç min atlı ilə Şərqi Anadolu səfərinə çıxan Çağrı Bəy bu məntəqəyə Xo- ra san, Rey və Azərbaycan yolu ilə gəlib, Van hövzəsi və Vaspuraqan adlı Er- məni krallığına daxil olaraq bəzi qalaları ələ keçirdikdən sonra xeyli sayda in- sa nı qılıncdan keçirmişdir. Bu məntəqələrdə üç il qalan Çağrı Bəy əldə etdiyi qənimətlərlə Maveraun-nəhr məntəqəsinə gəlmişdir. Bu uğurlardan sonra oğuzların bir qismi Çağrı Bəyə sığındı. Siyasi vəziy- yəti nəzərə alan Toğrul və Çağrı qardaşları Maveraun-nəhrdən Xarəzmə köç et- m ək məcburiyyətində qaldılar. Burada da Alp Qara və Məlik-Şahın hücumla- rına məruz qalan Səlcuq türkləri 1035-ci ildə Xorasana köç etmək məcburiyyə- tində qalmışlar. 1034-cü ildə (hicri 425) Səlcuqları məğlub edən Məlik-Şah səkkiz min Türkməni qılıncdan keçirmişdir. 727
Beləliklə yetmiş ildə dördüncü dəfə köç edən Səlcuqlar, Cənddən Ma- veraun- nəhrə, Maveraaun-nəhrdən Xarəzmə, Xarəzmdən də Xorasana köç etmişlər. Xorasana gələn Səlcuqlar Mərv, Sərəxs, Nasa və Bavard məntəqələrində məskunlaşdılar. Səlcuq türklərinin Xorasanda məskunlaşmasından narahat olan Qəznəli Sultan I Məsud (1030-1040) onları Xorasandan çıxarmaq üçün Bəytoğ- dun başçılığı altında olan böyük bir ordunu Xorasana göndərdi. Lakin 1035-ci il- də baş verən döyüşdə Səlcuq türkləri Sultan Məsudun ordusunu məğlub edərək bu ərazilərdə yerləşdilər. Bu məğlubiyyətdən sonra Səlcuqlularla ittifaqa girən 723
İbn Əsir, əl-Kamil, IX cild, səh-474; Kafesoğlu, Selçuklar, İA, X cild, səh-355. 724
Köymen, Büyük Selçuk İmperatorluğunun Kuruluş Devri, I cild, səh-32, 44-45. 725
İbn Kəsir, əl-Bidayətu və-Nihayə, XII cild, səh-48. 726
İbn Əsir, əl-Kamil, IX cild, səh-475; Ravendi, Rahatus-Sudur, I cild, səh-90. 727
İbn Əsir, əl-Kamil, IX cild, səh-477; Turan, Selçuklular, səh-57.
Yüklə 6,91 Mb. Dostları ilə paylaş:
|