488
Sul
tan Məsud Farava məntəqəsini də onlara verdi. Lakin sayları gündən-günə ar-
tan Səlcuq türkləri Bəlx və Sərəxs məntəqələrini də ələ keçirdilər. Bundan nara-
hat olan Sultan Məsud Hacibin başçılığı altında olan böyük bir ordunu Səlcuq-
ların üzərinə göndərdi. 1038-ci ildə (hicri 429) Sərəxs yaxınlığında baş verən dö-
yüşdə də Çağrı Bəyin başçılığı altında səlcuqlular Qəznəliləri məğlub etdilər.
728
Bu qələbədən sonra Toğrul Bəy dövlətin rəsmi rəisi olaraq Nişapurda “Sultanul-
Muazzam” ünvanı ilə öz adına xütbə oxutdurarkən, Mərvdə Çağrı Bəy “Məlkul-
Muluk”, əmiləri Musa İnanc isə Yəbqu da Yəbqu ünvanı ilə Sərəxsdə öz adlarına
xüt
bə oxutdurdular. Daha sonra üç min atlı ilə Nişapura daxil olan Toğrul Bəy
Sul
tan Məsudun taxtına oturmuşdur.
729
Lazımi tədbirləri həyata keçirən Toğrul
Bəy əhalinin şikayətlərini dinləmək üçün “Divani-Məzalim” təşkilatını qurdu.
Dəndənəkan döyüşü 1040-cı il (hicri 431)
Məğlubiyyətlə barışmyan Qəznə hökmdarı Sultan Məsud Səlcuqluları Xo-
ra
sandan çıxarmaq üçün böyük bir ordu ilə Bəlxdən Sərəxsə doğru hərəkətə
keçdi. 1039-
cu ildə baş verən döyüşdə məğlub olan Səlcuqlular geri çəkilərək,
Qəznəvi ordusu ilə partizan müharibəsi apararaq onları zəiflətdilər. Ani hücum-
la
r qarşısında tab gətirməyən Sultan Məsud Herata çəkildi.
Bir müddət burada qalan Sultan Məsud yenidən Nişapura daxil oldu. Lakin
1040-
cı ildə Dəndənakan yaxınlığında baş verən döyüşdə Səlcuqlular tərəfin-
dən məğlub edilən Sultan Məsud döyüş meydanından qaçdı. Bu qələbədən son-
ra Xorasan bütünlüklə Səlcuqlulara tabe edildi.
Dəndənəkan döyüşündən sonra bütün Səcuqlu bəylərinin qatıldığı bir qurul-
tayda Toğrul Bəy sultan edildi. Toğrul Bəyin göstərişi ilə Çağrı Bəy mərkəz Mərv
olmaqla, Sərəxs və Bəlx şəhərlərinin daxil olduğu Ceyhun və Qəznə arasındakı
bölgənin, Musa İnanc Yəbqu isə mərkəz Herat olmaqla Bust və Sistan ərazisinin
həvalisi oldu. Bundan əlavə Toğrul Bəyə tabe olmaq şərti ilə İbrahim Yınala
Qohistan, Kutalmışa Gurgən və Damgan, Qavurda da Kirman həvalisi verildi.
1034-
cü ildə Xarəzmdə Məlik-Şah tərəfindən həyata keçirilən qətliamı
unu
tmayan Toğrul Bəy qardaşı Çağrı Bəylə birlikdə 1043-cü ildə Xarəzm üzə-
ri
nə gedərək, Məlik-Şahı məğlub edib əsir götürməklə bərabər bu bölgəni özlə-
rinə tabe etdilər.
730
1042-
ci ildə Qohistana təyin edilən İbrahim Yınal tərəfindən Rey şəhəri
fəth edildi. Burada yaşayan Arslan Yəbqu Oğuzları Şərqi Anadoluya qaçdılar.
Pay
taxtı Nişapurdan Reyə köçürən Toğrul Bəy burada yeni saray inşa etdirdi.
Toğrul Bəyə itaət etməyən Yəbqulu türkmənlər Şərqi Anadoluya daxil ol-
du
lar. Digər Oğuzlular isə Diyarbəkr istiqamətində Mərvanilər ərazisinə, Mey-
728
İbn Əsir, əl-Kamil, IX cild, səh-480.
729
İbn Əsir, əl-Kamil, IX cild, səh-457-459, 480-481; Köymən, Büyük Selçuklu, Kuruluş
Devri, səh-263-265.
730
Turan, Selçuklular Tarihi, səh-70; İbn Əsir, əl-Kamil, IX cild, səh-504-506.
489
ya
fariqin, Mardin və Cizrəyə qədər irəlilədilər. Lakin Mərvanilər və Mosul ha-
kim
ləri tərəfindən məğlub edilən Oğuz türkləri geri dönərək Azərbaycana daxil
oldular.
731
Digər qrupların Şərqi Anadoluda irəliləməsindən narahat olan impe-
rator Kontantinos (1042-
1052) Erməniləri və Gürcüləri basqı altında saxlamaq
üçün Türklərə qarşı hərəkətə keçdi. Bundan xəbər tutan Toğrul Bəy, Kutalmış
və əmisi Musa İnanc Yəbqunun oğlu Həsəni Azərbaycana göndərdi. Səlcuq or-
dusu Gəncə yaxınlığında Bizansı ordusunu məğlub etdi. Kutalmış Araz çayı
bo
yunca fəthlərini davam etdirərkən, Həsənin başçılığı altında olan Səlcuq or-
dusu Vaspuraqan ərazisində məğlub edildi və sərkərdə Həsən öldürüldü.
732
Həsənqala döyüşü 1048-ci il (hicri 440)
Səlcuqlu bəylərindən olan Həsən ilə birlikdə bir çox türkmənin Vaspura-
qan məntəqəsində öldürülməsindən xəbər tutan Toğrul Bəy ögey qardaşı olan
İbrahim Yınal ilə Kutalmışı Bizansa qarşı səfərə göndərdi. Ərzuruma qədər irə-
li
ləyən Səlcuq ordusu qarşısında tab gətirməyən Bizans sərkərdəsi Katakalon
Gür
cülərdən kömək istədi. Bunu nəzərə alan Gürcü şahzadəsi Liparid on sək-
kiz min nəfərlik ordu ilə onun köməyinə getdi. 1048-ci ildə Həsənqala
ətrafında baş verən döyüşdə Bizans ordusunu məğlub edərək Səlcuqlular Gürcü
şahzadəsi Liparidi əsir götürdülər.
Ərzurumu işğal edən İbrahim Yınal başda Liparid olmaqla, digər əsirləri
və qənimətləri Reyə Toğrul Bəyin hüzuruna göndərdi. Həsənqala döyüşü Səl-
cuq
lularla Bizans arasında baş verən ilk ciddi döyüş hesab edilir.
Səlcuqlulara qarşı mübarizədə uduzan Bizans imperatoru Konstantinos, di-
gər tərəfdən də Peçənəklərin hücumuna məruz qaldığı üçün Toğrul Bəyə sülh
təklif etdi. Səlcuqlu nümayəndəsi Şərif Nasiruddin ibn İsmailin başçılığı ilə İs-
tan
bulda aparılan müzakirələr nəticəsində iki tərəf arasında sülh bağlandı. Sül-
hün şərtlərinə əsasən Məsləmə ibn Əbdülməlikin İstanbulda tikdirdiyi məscid
təmir olunmalı, qəndillər taxılmalı, məscidin mehrabında Səlcuqluların sim-
bolu olan ox və yay işrəsi vurulmalı, İmam və müəzzin təyin edildikdən sonra
xütbə Səlcuq hökmdarı Toğrul Bəyin adına oxunmalı idi.
733
Həsənqala döyüşündə qalib gələn İbrahim Yınal Toğrul Bəydən Cibal
bölgəsinin hakimliyini istəsə də rədd cavabı aldı. Bununla razılamayan İbrahim
Yınal 1049-1050-ci illərdə üsyan etsədə məğlub edildi.
Daxili asayişi bərpa edən Toğrul Bəy Anadoluda Oğuzlara yer qazanmaq
üçün hərəkətə keçdi. Bu arada Səlcuqlara xərac vermək istəməyən İmperator,
Gür
cü kralı Baqratla ittifaqa girərək böyük bir ordunu Gəncəyə göndərdi və
bu
ranı mühasirədə saxlayan Kutalmış Təbrizə çəkildi. Bununla əlaqədar olaraq
731
Turan, Selçuklular Tarihi ve Türk, səh-80.
732
Kafesoğlu, Selçuklular, İA, səh-365.
733
Ebul-Ferac Gregory, Ebul-
Ferac Tarihi, ter. Ö. R. Doğrul, Ankara-1945-1950, I cild, səh-
304; İbn Kəsir, əl-Bidayətu vən-Nihayə, XII cild, səh-59.