498
Bununla əlaqədar olaraq böyük bir ordu ilə hərəkətə keçən Məlik-Şah Bu-
xaranı ələ keçirdikdən sonra 1088-ci ildə (hicri 481) Səmərqəndi də ələ keçirib
Əhməd Xanı əsir alaraq İsfəhana göndərdi.
Lakin İsfəhana qayıdan Məlik-Şah Qaraxanlılara bağlı olan Çiğıl və Yağ-
ma qövmlərinin tez-tez üsyan etmələrini nəzərə alaraq Əhməd Xanı yenidən
Qa
raxanlı hökmdarı təyin etdi.
Sultan Məlik-Şahla vəziri Nizamül-Mülkün yaxınlığına həsəd aparan bir
çox şəxslər onların arasını vurmağa çalışırdı. Onların başında Məlik-Şahın xa-
nımı Qaraxanlı Tərkən Xatun ilə onun vəziri Tacul-Mülk Əbul-Qənəim gəlirdi.
Tərkən Xatun oğlu Mahmudu Məlik-Şahın böyük oğlu Bərkyarukun yerinə
vəliəhd edərək Səlcuqlu taxtını, nəvəsi xəlifə Müktədinin oğlu olan Cəfəri isə
Mük
tədidən sonra vəliəhd edərək Abbasi taxtını ələ keçirmək istəyirdi. Lakin
bu istəklərini həyata keçirməkdə vəzir Nizamül-Mülk ona mane olurdu.
766
İsfəhanda sultanla vəzir arasında baş verən münaqişədən sonra Məlik-Şah
Bağdada getdi. Sultandan sonra yola çıxan vəzir Nizamül-Mülk 1092-ci ildə
(hicri 485) Nəhavənd yaxınlığında yanına gələn bir nəfər tərəfindən bıçaqla-
naraq öldürüldü.
767
Onun ölümündən sonra sultan Məlik-Şahın əmrinə əsasən
Tacul-Mü
lk vəzir təyin edilmişdir.
Bu arada nəvəsi Cəfərin abbasi xəlifəsi Müktədidən sonra vəliəhd elan olun-
du
ğunu öyrənən Məlik-Şah xəlifədən on gün ərzində Bağdadı tərk etməsini istə-
di. Lakin bu müddət başa çatmamış vəzir Nizamül-Mülkün ölümündən otuz beş
gün sonra 1092-
ci ildə (hicri 485) Sultan Məlik-Şahda qəflətən vəfat etdi. Onun
zəhərləndirilərək öldürüldüyü və bu hadisədə xanımı Tərkən Xatunun da əli ol-
du
ğu haqqında məlumatlar vardır.
768
Bəzi mənbələrdə onun xəstələnərək öldüyü
qeyd olunur.
769
Tab
utu İsfəhana gətirilən Məlik-Şah orada dəfn edilmişdir.
770
Onun ölümündən sonra sərhədləri şərqdə Çin səddinə, qərbdə Aralıq dəni-
zinə, şimalda Qafqaza, Xəzər və Qara dənizə qədər uzanan Səlcuq dövləti zəif-
ləməyə başladı.
Səlcuqluların durğunluq dövrü hicri 485-511 (miladi 1092-1118)
Sultan Məlik-Şahın qəfil ölümü ilə Səlcuqlu dövləti daxili çəkişmələrə
məruz qaldı. Həmin vaxt Səlcuqlu sultanlığına iki namizəd oldu. Bunlardan biri
su
ltan Məlik-Şahın böyük oğlu Ruknəddin Əbul-Müzəffər Bərkyaruk, digəri isə
sultanın Tərkən Xatundan doğulan oğlu Mahmud. Bu qarışıqlıqdan istifadə edən
Tərkən Xatun çoxlu pul paylayaraq İslam dünyasının hər yerində beş yaşlı oğlu
Mahmudun adına xütbə oxutduraraq onu Səlcuqlu sultan elan etdirdi. Digər
766
İbn Əsir,
əl-Kamil, X cild, səh-205.
767
İbn Ədim, Buğyətut-Tələb, səh-85; İbn Əsir, əl-Kamil, X cild, səh-205.
768
İbn Əzraq, Tarixi Meyyafariqin, səh-229; İbn əl-Cevzi, əl-Müntəzəm, IX cild, səh-74;
Kafesoğlu, Melik-Şah Devri, səh-208.
769
İbn Xəlliqan, Vefeyat, IV cild, səh-374; Qəzvini, Güzidə, səh-439.
770
Turan, Səlcuqlular Tarixi və Türk İslam Mədəniyyəti, səh-173.
499
tərəfdən də bir dəstə adam göndərərək Bərkyaruku İsfəhanda həbs etdirdi. Bunu
görən Nizamül-Mülkün adamları onu həbsdən azad edərək eyni ildə İsfahanda
sultan elan etdilər. Bununla da hakimiyyət uğrunda mübarizə başlandı.
Tərkən Xatunun göndərdiyi ordu Berucird adlı məntəqədə Bərkyaruk tərə-
fin
dən məğlub edildi və vəzir Tacul-Mülk öldürüldü.
771
Bu məğlubiyyətdən
sonra Tərkən Xatunun Gəncə məliki İsmailin başçılığı ilə göndərdiyi ordu da
Bərkyaruk tərəfindən öldürüldü. İsmail Bərkyarukun tərəfinə keçmək istəsə də
sərkərdələr tərəfindən öldürüldü. Bu hadisələrdən sonra 1094-cü ildə (hicri 487)
Tərkən Xatun, bir ay sonra isə oğlu Mahmud çiçək xəstəliyinə tutularaq öldü.
772
Bu arada sultanlıq iddiasında olan Suriya məliki Tacuddövlə Tutuş ətrafına
adam toplayaraq Hələbə doğru hərəkət etdi. Məşhur sərkərdələrdən olan Qa-
sımuddövlə, Aksunqur, Urfa valisi Bozan və Antakya valisi Yağı-Siyan da onun
tərəfini tutdu. Bundan istifadə edən Tutuş Cəzirə bölgəsində yerləşən Nusaybin,
Mosul, Rəhbən, Rəqqəni, Diyarbəkr bölgəsi ilə Təbrizi də özünə tabe edərək, bu
məntəqələrdə xütbəni öz adına oxutdu. Ardınca Bərkyaruk üzərinə hərəkət edən
Tutuş Rey məntəqəsində onunla qarşılaşdı. Lakin məşhur sərkərdələr Bozan və
Aksunqurun Bərkyarukun tərəfinə keçməsi ilə ordusu zəifləyən Tutuş 1093-cü
i
ldə (hicri 486) Suriyaya qayıtdı.
773
Ətrafına ordu toplayan Tutuş 1094-cü ildə
(hicri 487) əvvəlcə Bozanı, sonra isə Aksunquru məğlub etdi.
Həmədan yaxınlığında baş verən növbəti döyüşdə Tutuş tərəfindən məğlub
edi
lən Bərkyaruk İsfəhana qaçdı. İsfəhanda vəzir Nizamul-Mülkün tərəfdarlarını
ətrafına toplayan Bərkyaruk böyük bir ordu ilə 1095-ci ildə (hicri 488) Rey mən-
təqəsində Tutuşu məğlub etdi və Tutuş intiqamçılar tərəfindən öldürüldü.
774
Bərkyarukun qərbdə Tutuşla mübarizə aparmasından istifadə edən əmisi
Arslan Arqun şərqdə bütün Xorasanı ələ keçirərək ona qarşı qiyam etdi. Lakin
ətrafında adamlarla yaxşı rəftar etmədiyi üçün qısa müddət sonra köləsi tərəfin-
dən öldürüldü.
775
Onun ölümündən sonra Bərkyaruk qardaşı Səncəri 1097-ci il-
də Xorasan valisi təyin etdi.
Azərbaycan (Gəncə və ətrafı) valisi olaraq digər qardaşı Məhəmməd Tapa-
rı, atabəy olaraq isə Qutluğ Təkini təyin etdi. Lakin Qutluğ Təkini öldürən Mə-
h
əmmməd özünə Nizamul-Mülkün oğlu Müəyyədul-Mülkü vəzir təyin etdi.
Qısa müddət sonra özündə güc toplayan Məhəmməd Tapar yeni vəzirin təhriki
ilə Arranı ələ keçirərək Bərkyarukun üzərinə hərəkət etdi. Baş verən döyüşdə
məğlub olan Bərkyaruk Xuzistana doğru çəkildi və Bağdadda xütbə Məhəm-
məd Taparın adına oxundu. 1100-cü ildə (hicri 493) Bağdadı yenidən ələ ke-
çirən Bərkyaruk xütbəni öz adına oxutdu.
776
771
İbn Əsir, əl-Kamil, X cild, səh-334.
772
Ravəndi, Rahatus-Sudur, I cild, səh-139; Tarixi Əbul-Fərəc, I cild, səh-135.
773
A. Sevim, Suriya Səlcuqları, Ankara-1965, səh-104, 111.
774
Köymən, Səlcuqlu Dövrü, səh-76-77.
775
İbn Əsir, əl-Kamil, X cild, səh-262-264.
776
Özaydın, Muhammed Tapar Devri, TTK Ankara-1990, səh-11-17.