500
1101-
ci ildə (hicri 494) Həmədan yaxınlığında baş verən növbəti döyüşdə
Məhəmməd Tapar məğlub oldu və əsir edilən vəziri Müəyyədul-Mülk öldürül-
dü.
777
Məğlub olan Məhəmməd Tapar Səncərin yanına gedib onunla əlbir ola-
raq Bərkyaruka qarşı ordu topladı. Eyni ildə onların Bağdada gəlməsi ilə əlaqə-
dar olaraq Bərkyaruk Vasitə doğru çəkildi. Nəhavənd yaxınlığında baş verən
üç günlük döyüşdən sonra Məhəmməd Tapar məlik, Bərkyaruk isə sultan ol-
du.
778
Bu hadisədən bir il sonra 1102-ci ildə (hicri 495) Rey yaxınlığında baş
ve
rən növbəti döyüşdə məğlub olan Məhəmməd Tapar Qəzvin istiqamətində
qa
çaraq İsfəhana keçdi. Məhəmməd Taparı ələ keçirmək istəyən Bərkyaruk
yüz minlik ordu ilə İsfəhanı mühasirəyə aldı. Altı aylıq mühasirədən sonra Mə-
həmməd Tapar 150 nəfərlik süvari ilə şəhərdən qaçdı.
779
1103-
cü ildə (hicri 496) Xoy yaxınlığında baş verən döyüşdə yenidən məğ-
lub olan Məhəmməd Tapar Təbrizə qaçdı. Nəhayət 1104-cü ildə Bərkyarukun
Məhəmməd Tapara sülh təklif etməsi ilə iki tərəf arasında sülh bağlanmışdır.
Azərbaycan, Diyarbəkr, əl-Cəzirə və Mosulun Məhəmməd Tapara verilməsi ilə
döv
lət faktiki olaraq iki yerə bölünmüşdür. Anadolu Səlcuqluları da üçüncü
döv
lət olaraq meydana çıxmışdır.
780
Bu an
dlaşmadan qısa müddət sonra 1104-cü ildə (hicri 498) Bərkyaruk
xəstələnərək Berucirddə vəfat etdi və onun yerinə beş yaşlı oğlu II Məlik-Şah
sultan elan edildi.
İki qardaş arasında baş verən mücadilə nəticəsində dövlət xeyli zəiflədi.
Bun
dan istifadə edən Abbasilər Bağdad və ətraf məntəqələri yenidən ələ keçir-
dilər. Eyni zamanda Suriya və Anadolunu ələ keçirmək istəyən xristianlar mü-
səlmanlara qarşı xaç yürüşlərini tərtib etmişlər.
Sultan Məhəmməd Tapar 1105-1118 (hicri 498-511)
II Məlik-Şahın az yaşlı olmasından istifadə edən Məhəmməd Tapar bütün
rəqiblərini məğlub edərək 1105-ci ildə (hicri 498) hakimiyyəti ələ keçirdi. Ha-
kimiyyəti ələ keçirən Məhəmməd Tapar 1090-cı ildə (hicri 483) Alamud qala-
sını ələ keçirən batinilərin lideri Həsən Sabbaha qarşı amansız mübarizəyə baş-
ladı. 1107-ci ildə (hicri 500) batinilərin əlində olan Şahdiz qalasını ələ keçirən
səlcuqlu ordusu Anuş-Təkin başçılığ ilə batini lideri Həsən Sabbahın sığındığı
Alamud qalasını mühasirəyə aldı. Məhəmməd Tapar dövründə batinilərə qarşı
dödr səfər edilsə də Alamud qalası ələ keçirilməmişdir. Çünki bu səfərlərə
Məhəmməd Taparın ölümü ilə son qoyulmuşdur.
Bir müddət Bağdadda qalan Məhəmməd Tapar Suriya bölgəsində fəaliyyətə
başlayan xaçlılara qarşı ordu göndərdi. Lakin səlcuq ordusunda olan dağınıqlıqdan
777
İbn Əsir, əl-Kamil, X cild, səh-304.
778
əl-Hüseyni, Əhbar, səh-53.
779
İbn Əsir, əl-Kamil, X cild, səh-334-335.
780
İbn Əsir, əl-Kamil, X cild, səh-369-371.
501
is
tifadə edən xaçlılar Urfa və Antakyada qraflıqlar qurmaqla yanaşı Suriya sahillə-
ri
ni də ələ keçirdilər. Bu arada ilk xaçlı səfərində Anadolu sahillərini türklərdən tə-
miz
ləyən Bizans hücuma keçdi. Çökərmişin Urfaya etdiyi səfərdən sonra Suriya
və Ürdün bölgəsindəki əraziləri ələ keçirən xaçlıların əhaliyə zülm etməsi və Tuğ-
Təkinin yardım istəməsi ilə əlaqədar olaraq sultan Məhəmməd Tapar Əmir Cav-
linin başçılığı altında olan böyük bir ordunu xaçlıların üzərinə göndərdi. Bunun
ardınca Seyfud-Dövlə Sədəqə ilə Çökərmiş Cavlıya köməyə göndərildi. Lakin
Çökərmişin yardım etməməsi ilə bu hücum nəticəsiz qaldı. Üç ildən artıq Trablusu
müdafiə edən İbn Əmmara da daxili ixtilaflar nəticəsində yardım edilmədi.
Bu qarışıqlıqdan istifadə edən Gürcü kralı David (1089-1125) qırx min nə-
fərlik ordu ilə Gəncə qapılarına qədər irəlilədi. Bu hücumların qarşısını almaq
is
təyən Məhəmməd Tapar 1110-cu ildə göndərdiyi ordu ilə bir çox yerləri ələ
keçirdi.
781
Şiələri himayə edən Seyfud-Dövlə Sədəqənin getdikcə artmaqda olan nüfu-
zun
dan ehtiyat edən Məhəmməd Tapar onu da edam etdirdi.
Çox adil və əxlaqlı bir hökmdar olan sultan Məhəmməd Tapar 1118-ci ildə
(hic
ri 511) 37 yaşında vəfat etmişdir. Ölümündən əvvəl özündən sonra oğlu
Mah
mudu vəliəhd elan etmişdir.
782
Əbul-Haris Sultan Səncər 1118-1157 (hicri 512-552)
1118-
ci ildə Məhəmməd Taparın ölümündən sonra onun vəsiyyətinə əsa-
sən on üç yaşlı oğlu Mahmud Səlcuq sultanı elan edildi. Bununla razılaşmayan
əmisi Səncər eyni vaxtda Xorasanda öz sultanlığını elan etdi. Bundan sonra
Mah
mudu taxtdan salmaq üçün onun üzərinə getdi. 1119-cu ildə (hicri 513)
Rey
yaxınlığında baş verən döyüşdə Mahmudu məğlub edən Sultan Səncər onu
Re
yin qərbinin sultanı elan etmişdir. Reydə daxil olmaqla şərq bölgəsini özünə
ta
be edən Səncər isə “Sultanul-azam” ləqəbini götürmüşdür.
783
Sultan Səncərin Şərq fəaliyyəti
916-
cı ildə Çinin cənubunda Lieo xanədanının əsasını qoyan Qaraxitaylar
Balasaqun sərhədlərinə gəlib burada yerləşsələrdə Kaşğar yaxınlığında Kaşğar
hökm
darı Arslan Əhməd Xan tərəfindən 1128-ci ildə (hicri 522) məğlub
edildilər.
784
Baş verən hadisələrdən narahat olan sultan Səncər Qaraxitayların hücumunun
qar
şısını almaq üçün tədbirlər görməyə başladı. Şərqdən etdikləri səfərdə uğur qa-
za
na bilməyən Qaraxitaylar şimaldan Qırğız ölkəsini keçərək Qaraxanlı torpaqla-
rına daxil oldular. Qaraxanlı hökmdarı ilə Qarluq və Qanqlı qövümləri arasında
781
əl-Hüseyni, Əhbar, səh-57.
782
Mateos, Vekayi-
namə, səh-262-264; Özaydın, Məhəmməd Tapar Dövrü, səh-150-153.
783
Bundari, İraq və Xorasan Səlcuqları, səh-122-123; İbn Əsir, əl-Kamil, X cild, səh-551-553.
784
Köymən, Səlcuqlar, İkinci imperatorluq, səh-323-324.