512
Dördüncü dövr
isə 1587-1736-cı illəri əhatə edir. Bu dövrdə Səfəvi döv-
lətinin mərkəzi Təbrizdən İsfəhana köçürülür.
809
Bu bölgü əsasında belə nəticə-
yə gəlirik ki, Səfəvilərin Ərdəbil hakimiyyəti dövrü 1501-ci ilə qədər, bütün
Azərbaycanda hakimiyyət dövrü isə 1736-cı ilə qədər davam etmişdir.
XVII əsrdə Yaxın Şərqdə böyük bir imperiyaya çevrilən Səfəvilər dövləti
Azərbaycandan başlayaraq müasir İran, şərqi Türkiyə, Əfqanıstan, Ermənistan,
Cənubi Türkmənistan, İraq və qərbi Pakistan ərazilərini əhatə etmişdir. Səfəvi-
lər müasir Azərbaycan milli kimliyinin və dövlətçiliyinin formalaşmasına mü-
hüm təsir göstərmişlər. Belə ki, onlar tarixdə ilk dəfə 12-imam şiə təriqətini
rəsmi dövlət dini, Azərbaycan türkçəsini isə rəsmi dövlət dili səviyyəsinə çı-
xar
mışlar. Səfəvi adı Şah I İsmayılın babası Şeyx Səfiəddindən (1252-1334)
gəlir. Bir sıra Səfəvi mənbələrində, o cümlədən də “Aləm-ara”da Səfəvi əcdad-
la
rının tarixçəsi Şeyx Səfiəddinin yeddinci əcdadı olan və XI əsrdə yaşadığı
gü
man edilən Firuzşah Zərrinkülahın həyatının təsviri ilə başlayır, onun yed-
din
ci şiə imamı Musa əl-Kazimin (ə) nəslindən gəldiyi bildirilir.
810
Şeyx Sə-
fiəddin Gilandakı Zahid Gilaninin tələbəsi olmuş və o öldükdən sonra zahidiy-
yə təriqətini səfəviyyə təriqətinə çevirmişdi. Sünnilərin şiələri təqib etdiyi üçün
təqiyyə etdi və sünni kimi tanındı. Şeyx Əli dövründə təqiyyə aradan götürül-
dü. Daha sonra Şeyx Cüneyd dövründə Azərbaycanda hakimiyyəti ələ keçir-
mək üçün mübarizəyə başladılar. Şeyx Cüneyd 1459-cu ildə Şirvana hücum
etdi və Samur çayı sahilində məğlubiyyətə uğradı, özü isə şəhid oldu. Daha
son
ra hakimiyyətə keçən Şeyx Heydər bu mübarizəni davam etdirdi. Şeyx
Hey
dər dövründə onun müridləri Qızılbaş adlanmağa başladı. Buna səbəb on-
ların şiə olduqlarını bildirmək üçün başlarına 12 zolaqlı qırmızı çalma qoyma-
ları səbəb oldu. Daha sonra Şeyx Heydər 1483, 1487 və 1488-ci illərdə Şirvana
hü
cumlar etdi. Sonunca səfərdə Şeyx Heydər şəhid edildi və Qızılbaşlar Ərdə-
bilə döndülər. Bu mübarizə daha sonra Şeyx Əli və nəhayət Şeyx İsmail tərə-
fin
dən davam etdirildi.
1499-
cu ildə Şeyx I Şah İsmail öz tərəfdarlarını toplamaq üçün hərəkətə
başladı. 1499-cu ildə Ərçivanda, daha sonra isə Çuxursəəddə məskən salaraq
öz tərəfdarlarını topladı. 1500-cü ildə Ərzincana doğru hərəkət etdi. Anadolu,
İraq və Suriyada olan tərəfdarları da ona qoşulduqdan sonra 1500-cü ildə 7
minlik orduyla Şirvana daxil oldu. Bəzi Səfəvi mənbələrinə görə, Şah İsmail
Bay
ram bəy Qaramanlunu bir qədər döyüşçü ilə ordunun əsas hissəsindən ayı-
raraq, Qoyun-
ölümü mövqeyindən Kür çayını keçməyə göndərmiş, lakin onlar
ça
yı keçməkdə çətinlik çəkmişdir. Arxadan ordu ilə gələn Şah İsmail özünü at-
la birgə suya vuraraq çayı keçmiş, onun ardınca bütün ordu hərəkət edərək, ça-
yı keçməyə müyəssər olmuşdu. Bəzi mənbələrə görə isə, Şah İsmail Qara Piri
bəy Qacarı iki min nəfərlik dəstə ilə Kür çayı üzərindən körpü salmağa gön-
809
Azərbaycan Tarixi, Çıraq nəşriyyatı, Bakı-2009, I cild, səh-410.
810
Namiq Musalı, I Şah İsmayilin hakimiyyəti, səh-87.
513
dərsə də, Şirvanşah Fərrux Yasar buna mane olmaq üçün həmin mövqedə üç
min nəfərlik qoşun yerləşdirdiyindən qızılbaşların körpü salmaq cəhdi baş tut-
madı. Həmin məntəqəyə gələn Şah İsmail “Həzrəti-Pərvərdigarın pak zatına tə-
vəkkül edərək, özünü ordu ilə birlikdə sonsuz dəryaya vuraraq çayı keçdi.”
811
Həmin il Şah İsmail Cabanı adlı məntəqədə baş verən döyüşdə Şirvanlıları
məğlub etdi və Şirvanşah Fərrux Yasar qaçarkən öldürüldü. Şirvanşahın oğlu
Şeyxşah xəzinəsini Gülüstan qalasında gizlədib, oranın müdafiəsini qulamı
Xos
rova tapşıraraq Şahdağ dağlarına çəkildi.
1500-
cü ildə Bakını özünə tabe edən Şah İsmail Gülüstan qalasını mühasi-
rəyə alsa da, Azərbaycan sultanı Əlvənd Mirzənin yaxınlaşmasını eşidib müha-
si
rəni dayandırdı və Sultan Əlvəndə qarşı hərəkətə başladı. Şah İsmailin Şir-
vanı ələ keçirdiyini öyrənən Əlvənd Şirvana yürüş etmək üçün otuz minlik or-
du topladı. Səfəvi ordusunun Kürü keçib irəlilədiyini öyrənən Əlvənd Mirzə,
on
ların qarşısını kəsmək üçün Osman sultan Türkman adlı sərkərdənin başçılı-
ğı ilə on minlik ordu göndərdi. Bundan xəbər tutan Şah İsmail Ağqoyunlu or-
du
sunun üzərinə Qara Piri bəy Qacarın və İlyas bəy Halvaçıoğlunun başçılığı
ilə beş minlik ordunu göndərdi. İki tərəf arasında baş verən döyüşdə Osman və
onun oğlu Məhəmməd də daxil olmaqla beş min Ağqoyunlu əsgəri öldürüldü
və səfəvilər xeyli qənimət ələ keçirdilər.
812
Göndərdiyi ordunun səfəvilər tərə-
fin
dən məğlub edildiyini öyrənən Əlvənd Mirzə Naxçıvanı tərk edib, Şərura
doğru çəkildi. 1501-ci ildə Şərur yaxınlığında baş verən döyüşdə Sultan Əl-
vənd Mirzənin otuz minlik ordusu Şah İsmail tərəfindən məğlub edildi və Sul-
tan Əlvənd Mirzə Diyarbəkirə qaçıb, Mərəş və Əlbistan torpaqlarının hakimi
Əlauddövlə Zülqədərə sığındı. Şərur qələbəsindən sonra Şah İsmail və tərəfdar-
ları Təbizə daxil oldular. 1501-ci ildə I Şah İsmail Azərbaycan şahı elan edildi
və beləliklə Azərbaycanda hakimiyyət Səfəvi sülaləsinə keçdi. Bununla da
paytaxt Təbriz olmaqla Azərbaycan Səfəvilər dövlətinin əsası qoyuldu.
Təbrizə daxil olmanın ilk günlərindən, yəni 1501-ci ilin payızında islamın
şiə təriqəti, dəqiq deyilərsə, imamilər (on iki imamın - ər "isna əşəri") təriqəti
döv
lət dini elan edildi. Cümə günü Şah İsmail özü şəxsən Təbrizdəki cümə məs-
cidinə gedərək, şiə böyüklərindən olan Mövlana Əhməd Ərdəbiliyə minbərə
çıxıb, 12 imam adına xütbə oxumağı əmr etdi, özü isə minbərin aşağısında da-
yanıb qılıncını sıyırdı. Xütbə oxunan zaman əhali arasında çaxnaşma düşdü.”.
813
Şirvanşah Fərrux Yəsar və Sultan Əlvənd Mirzə üzərindəki qələbədən son-
ra Şah İsmail, Səfəvi şeyxlərinin hələ XV əsrin ikinci yarısından etibarən uğ-
runda mübarizə apardıqları ilkin məqsədə – Azərbaycanın şiəlik bayrağı altında
feodal birləşdirilməsi xarakteri daşıyan hədəfə nail olaraq, Təbrizdə Azər-
baycan şahı kimi taxta çıxdı.
811
Namiq Musalı, I Şah İsmailin hakimiyyəti, səh-130.
812
Aləmara, Sahib, səh-55-57.
813
Əhsanut-təvarix (Seddon), səh-61.