Şahlar şahbaz oğlu şƏRİfov
Yüklə 6,91 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Osmanlı-Səfəvi müharibəsinin II dövrü
520
Bir il sonra öz ordusu ilə birlikdə Xalxal vasitəsi ilə Rəştdən Ərdəbilə gə- lən Köpək Sultan, yerli hakim Bədəncan Rumlunu öldürərək Əli xan Rumlu- nun yerləşdiyi Çuxur-Sədə gəldi. 1527-ci ildə Naxçıvanda Arpaçay sahilində baş verən döyüşdə Köpək Sultan yenidən məğlub olaraq öldürüldü. Üçüncü rə- qib dən yaxa qurtaran Əli xan Rumlu tezliklə Çuxa Sultan Təkəli ilə mübarizə apar malı oldu. Nəhayət 1527-ci ildə məhz Çuxa Sultan Təkəlinin göstərişi ilə Əli xan Rumlu öldürüldü və bununla da Rumlu tayfasının hakimiyyətinə son qoyuldu. Dövlətin idarəsini ələ alan təkəli Çuxa Sultanın dövründə I Təhmasibin yal
nız şahlıq titulu qalmışdı. Vilayətləri öz qohumları arasında bölüşdürən Çu- xa Sultan, onların hər birinə xanlıq titulu və sultanlıq dərəcəsi vermişdi. Lakin tezliklə Çuxa Sultanın və təkəli tayfasının nüfuzu son dərəcə azaldı. Bu, 1529- cu ildə Zirabad yaxınlığında özbəklərlə vuruşmadan sonra baş verdi. Burada tə- kəli əmirləri döyüş meydanından qaçdıqlarına görə səfəvi qoşunu az qala məğ- lub olacaqdı. 819
rat hakimliyinə yiyələndi. Lakin səfəvi ordusu Xorasanı tərk edən kimi Ubey- dul
la xan yenidən Heratı mühasirəyə aldı. Hüseyn xanın özbəklərin əlinə düş- məsini istəyən təkəli tayfasının əmiri Çuxa Sultan səfəvilərə köməyi gecikdirdi. On un məqsədini anlayan Hüseyn xan dərhal Ubeydulla xanla danışıqlara baş- ladı. Danışıqlar nəticəsində Hüseyn xana müqavimətsiz şəhəri tərk edib Sis- tandan keçərək Şiraza getməyə icazə verildi. 820
ci ildə Hüseyn xan qardaşı Sam Mirzə ilə birlikdə şahın İsfəhandakı qərargahına gəldilər. Hüsey xandan canını qurtarmaq istəyən Çuxa Sultan onu öl dürmək qərarına gəldi. Lakin həmin gecə Çuxa Sultan zülqədər tayfasından olan bir nəfərin atdığı ox nəticəsində qətlə yetirildi. Onun ölümündən sonra tə- kəli əmirləri hakimiyyətə oğlu Şah Qubadı gətirdilər. Lakin təkəli əmirlərinin ha kimliyi ilə barışmayan ustaclı, rumlu, zülqədər və əfşarlar mübarizəyə başla- dılar. Həmədan yaxınlığında baş verən döyüşdə məğlub olan təkəlilərin bir ço- xu Şah Təhmasibin əmri ilə qılıncdan keçirildi. Sağ qalanlar isə Bağdada qaça- raq Məhəmməd xan Şərafəddinə sığındılar. Lakin öz məqamını itirmək istəmə- yən Məhəmməd xan, onların bəzilərini edam etdirərək kəsik başlarını saraya şahın hüzuruna göndərdi. 821
Bu hadisədən qısa müddət sonra Cənubi Azərbaycan hakimi olan Üləma bəy Təkəli vəkil vəzifəsini tutmaq üçün mübarizəyə başladı. Lakin müqavimətə rast gələn Üləma bəy Təbriz şəhərini talan edərək təkəli tayfasının bir hissəsi ilə Türkiyəyə getdi və sonralar Sultan Süleymanın (1520-1566) Azərbaycana et dikləri yürüşlərdə iştirak etdi. 819 Oqtay Əfəndiyev, Azərbaycan Səfəvilər dövləti, Bakı-1993, səh-61. 820 Əhsən ət-təvarix, səh-221-222. 821 Tarix-i cahan-ara, səh-285; Məhəmməd Mehdi Şirazi, səh-269-271.
521
Təkəli əmirlərinin hökmranlığı (1527-1531) 1531-ci ildən etibarən şamlı feo
dallarının hakimiyyəti ilə əvəz edildi. Çuxa Sultanın ölümündən sonra ən qüd
rətli feodala çevrilən Hüseyn xan Şamlı, vəkil və əmir əl-üməra vəzifələri- nə yiyələndi. Əvvəlki sələflərindən geri qalmayan Hüseyn xan da yaxşı vilayət- ləri şamlı əmirləri arasında bölüşdürərək şaha dövlət işlərinə qarışmağa imkan ver
mədi. Lakin 1534-cü ildə şaha qarşı sui-qəsddə təqsirləndirilən Hüseyn xan Şamlı Şah Təhmasibin əmri ilə edam olunmuşdur. Onun ölümü ilə qızılbaş tay- fa larının on illik (1524-1534) ağalığına son qoyuldu. Qazi Cahan Qəzvininin vəkil vəzifəsinə təyin edilməsi isə I Şah Təhmasibin mərkəzi hakimiyyəti güc- ləndirmək və möhkəmləndirmək qətiyyətini göstərirdi.
Şah I Təhmasibin hakimiyyəti dövründə 1528-ci ildə özbəklər Xorasana hü cum etdilər. Həmin il şah ordusuyla şərqə doğru hərəkət etdi və özbəkləri Herat yaxınlığında darmadağın etdi. Şahın şərqə səfərindən istifadə edən Luris- tan bəylərbəyi Zülfüqar xan üsyan qaldırdı və 1528-ci ildə dayısının hakim ol- du ğu Bağdadı ələ keçirərək Ərəb İraqını özünə tabe etdi. Sonra Zülfüqar şəhə- rin açarlarını türk sultanına göndərərək onun tabeliyinə keçdi. 822
Bununla əlaqədar Şah I Təhmasib 1529-cu ildə Bağdadı mühasirəyə aldı və Zül füqar xan öldürüldü. Həmin il Bağdadı üsyançılardan təmizləyib Məhəm- məd xan Türkməni Bağdad bəylərbəyi təyin etdi. 1531-ci ildə Təbriz bəylərbə- yi Üləma xan Təkəli xəyanət edərək öz əsgərləriylə Osmanlıya qaçdı. Daha sonra Üləma xan Sultan I Süleymanı Azərbaycana yürüşə təhrik etdi. Buna əsa- sən 1534-cü ildə Osmanlı sultanı I Sultan Süleyman yüz min nəfərlik ordu ilə Azərbaycan sərhədlərini keçdi. Üləma ilə əlaqəsi olan bəzi qızılbaş əyanları Səfəvilərə xəyanət edərək əks tərəfə qoşuldular. Qısa vaxt ərzində Təbriz daxil ol maqla Cənubi Azərbaycanın bir çox yerləri türklərin əlinə keçdi. 823
Şah I Təhmasib Qəzvinə çəkildi və sultanla sülh bağlamaq üçün öz elçisini göndərdi, an caq sultan onun təklifini qəbul etmədi. Lakin Azərbaycanda ciddi müqa- vimətə rast gələn I Sultan Süleyman, digər tərəfdən də qışın sərt keçdiyini və ərzaq çatışmamazlığını nəzərə alaraq ölkəni tərk edərək ordusu ilə birlikdə Bağdada çəkildi. Bu arada Şah Təhmasib Sultan Süleymanın Bağdadı almasına ca vab olaraq Van və Qarsı mühasirəyə aldı. Bunun qarşısını almaq istəyən Sul- tan Süleyman Üləma paşanı Vana göndərdi, lakin baş verən döyüşdə Üləma bəy məğlub olaraq qaçdı və beləliklə Van və Qars ələ keçirildi. Buna cavab olaraq Sultan Süleyman 1535- ci ildə ikinci dəfə Azərbaycana daxil olaraq Təb- rizi ələ keçirdi. Şah Təhmasib yenə də danışıq üçün Sultan Süleymana müraciət etdi. Lakin bu müraciət Sultan Süleyman tərəfindən rədd edildi. İki tərəf ara- sında baş verən döyüşlər türklərə uğur gətirmədi. Osmanlı ordusu qızılbaşları 822
Şərəfnamə, II cild, səh-174-175. 823
Əhsən ət-təvarix, səh-247.
Yüklə 6,91 Mb. Dostları ilə paylaş:
|