524
qalasına qaçdı. Bundan xəbər tutan Şah Təhmasib Bəhram Mirzəni iyirmi minlik
qo
şunla Surxabın yanına göndərdi. Bəhram Mirzə Əlqası Mərivan qalasından
gətirərək Şah Təhmasibə təhvil verdi. Şah Təhmasib üsyankar qardaşını Qəh-
qəhə qalasına saldırdı və 1549-cu ildə Əlqas Mirzə zindanda öldürüldü.
1550-
ci ildə Səfəvi şahı Şah I Təhmasib Sultan I Süleymana elçi göndərə-
rək sülh təklif etdi, amma sultan yenə də bu təklifi qəbul etmədi. Belə olduqda
Şah Təhmasib 1552-ci ildə osmanlı ərazilərinə daxil olaraq müdafiədən fəal
hü
cum əməliyyatlarına başladı. Digər tərəfdən də Ərzurum hakimi İsgəndər pa-
şanın başçılığı altında olan osmanlı ordusunun Səfəvilərin əlində olan Çuxur-
səəd vilayətinə basqını, Səfəvi ordusunun Osmanlı torpaqlarına soxulmasına
bəhanə oldu. Eyni ildə Səfəvi ordusu Van, Qars, Vostan, Bitlis, Pasin, Muş və
Ədilçəvazı ələ keçirdi. Bu məntəqələrdə baş verən döyüşlərdə çoxlu sayda türk
və kürdü qılıncdan keçirən səfəvilər xeyli qənimətlə geri qayıtdılar.
827
Sonra
Şah I Təhmasib Ərzurum hakimi İsgəndər paşanı cəzalandırmaq üçün oğlu
Şahzadə İsmayili Ərzuruma göndərdi. Ərzurum yaxınlığında baş verən döyüş-
də İsgəndər paşanı məğlub edən Şahzadə İsmail Ərzurumu ələ keçirdi. Məşhur
osmanlı əyanları Trabzon hakimi Mustafa bəy, Mərəş hakimi Kəbir İsa, Sulta-
nın qullarağası Məhəmməd bəy, İsgəndər paşanın qardaşı Ramazan bəy, Malat-
ya hakimi Xeyrəddin bəy və bir çox başqaları əsir alındılar.
828
1553-
cü ildə
Nax
çıvana qayıdan Şah I Təhmasib danışıqlar aparmaq üçün əmir Şəmsəddin
Dil
canini sultan I Süleymanın yanına göndərdi. Lakin sultan I Süleyman Səfəvi
hökmd
arının bu təklifinə rədd cavabı verdi. Sultan I Süleyman 1554-cü ildə so-
nuncu dəfə Azərbaycana hücum etdi, ancaq bu dəfə də uğur əldə edə bilmədi.
Əhalinin müqaviməti, Qızılbaşların ardıcıl qələbələri sultana Azərbaycanı ələ
ke
çirməyə imkan vermədi. Nəhayət Sultan I Süleyman öz elçisi Məhəmməd
pa
şanı Şah I Təhmasibin yanına göndərərək sülh danışıqlarına başlamağa razı
ol
duğunu bildirdi və 1555-ci il mayın 29-da Amasyada Osmanlılarla Səfəvilər
(Azərbaycan) arasında sülh müqaviləsi bağlandı. Müqaviləyə görə şərqi Ana-
dolu, İmeretiya, Quriya, Ərəb İraqı Osmanlıya, Kartli, Kaxetya və Mesxiya
Azərbaycana verildi.
829
Qərbi Ermənistan Osmanlıların, Şərqi Ermənistan (in-
diki Ermənistan) isə Səfəvilərin hakimiyyəti altında qaldı.
Bundan sonra şah şərqə döndü. Belə ki, əfqan əmiri Şirxan Baburi hökmdarı
Humayun şahı məğlub edərək Hindistanı ələ keçirmiş və Humayun şah Azər-
baycana sığınmışdı. Humayun şahın kömək üçün müraciətinə cavab olaraq şah
12 minlik ordunu Budaq xan rəhbərliyində ona verdi. Qızılbaşlar əfqanları
ölkədən qovub çıxardılar və Humayun şah yenidən hakimiyyəti ələ keçirdi.
Şirvanda Səfəvilər əleyhinə üsyanlar
827
Əhsən ət-təvarix, səh-358-361.
828
Tarixi aləm aray-i Abbasi, səh-75-77; Əhsən ət-təvarix, səh-361-367.
829
Tarixi aləm aray-i Abbasi, səh-87.
525
1547-
ci ildə yenidən Səfəvilərə qarşı üsyan edən Burhanəli Sultan və Bur-
han Mirzə Qaytaqdan hücum edib Gülxan adlı məntəqədə düşərgə saldı. Şah I
Təhmasibin göndərdiyi Şahzadə İsmail və Göyçə Sultan Qacarın başçılığı ilə
gön
dərdiyi səfəvi ordusu qiyamçıları məğlub etdi. Məğlub olan Burhan Qayta-
ğa qaçdı. Şirvan hakiminin Cənubi Azərbayycanda Osmanlı türkləri ilə döyüşə
get
məsindən istifadə edən Burhan yenidən Şirvana soxularaq, Şamaxını və di-
gər əraziləri müqavimətə rast gəlmədən ələ keçirdi.
Türk mənbələrinə görə, Burhan Ədilcəvazda Azərbaycana hərəkət edən Sul-
tan I Süleymanın yanına gəlmiş, onun tərəfindən Şirvan hakimi kimi tanınmış və
osmanlı qoşunlarının dəstəyi ilə Şirvanı Səfəvilərdən geri almağa getmişdi.
830
Osmanlıların Cənubi Azərbaycandan geri çəkilməsindən sonra Şah I Təh-
ma
sib Şirvan bölgəsini qiyamçılardan təmizləmək üçün Abdulla xan Ustaclını
Şirvana hakim təyin etdi. 1549-cu ildə Kür çayını keçən Abdulla xan Əli Şaban
adlı yerdə düşərgə saldı. Qiyamçılar isə Buğurd dərəsində düşərgə salmışdılar.
Bu vaxt üsyançıların başçısı Burhan öldü və onun yerini qohumu Mehrab tut-
du. Bu qarışıqlıqdan istifadə edən Abdulla xan hücum edərək qiyamçıları məğ-
lub etdi və Mehrab yaxın adamları ilə birlikdə döyüş meydanından qaçdı.
Lakin yenə də Şah hakimiyyətini qəbul etmək istəməyən şirvanlılar Mehra-
bın yerinə yaxın qohumlarından olan Qurbanəlini gətirdilər. Qurbanəlinin baş-
çılığı altında olan qiyamçılar bu dəfə Xəzər dənizinin Derav adlı adalarının bi-
rin
də möhkəmləndilər. 1550-ci ilin əvvələrində adaya daxil olan Səfəvilər Qur-
ban
əlini və adamlarının bir çoxunu məhv etdilər.
831
Bu qiyamın əsas məqsədi Şirvanşahlar dövlətini yenidən bərpa etmək idi.
Öz məqsədlərinə çatmaq istəyən qiyamçılar Osmanlıların gücündən istifadə
edir
dilər. Osmanlılar da öz növbəsində şirvanlıların əli ilə Səfəviləri Şivandan
sıxışdırıb çıxararaq Xəzər sahilinə çıxmağa can atırdılar.
Şəkinin Səfəvilərə birləşdirilməsi
Ən yaxın müttəfiqi olan Şirvanı itirən Şəki hökmdarı Dərviş Məhəmməd
xan öz müstəqilliyini qoruyub saxlamaq üçün Səfəvi hökmdarı I Şah Təhma-
sib
lə yaxınlıq etməyə başladı. O, Səfəvi hökmdarı I Şah Təhmasibin bacısı, şir-
van
şah II Xəlilullahın dul qalmış qadını Pərixan xanımla evləndi. Lakin onun
ölü
mündən sonra iki tərəf arasında olan əlaqələr yenidən pisləşdi.
Buna görədə Osmanlı Sultanı Süleyman Azərbaycandan geri çəkilən kimi Sə-
fəvi hökmdarı I Şah Təhmasib 1548-ci ildə Kiş qalasına sığınmış Dərviş Məhəm-
məd xanı cəzalandırmaq üçün Qarabağdan Sevindik bəy Əfşarı 2500 qorçu ilə
Şəkiyə göndərdi. Şəkini talan edən Səfəvi ordusu xeyli qənimətlə geri qayıtdı.
832
830
Cəmi əd-duval, ərəb mətni, səh-33-34; rusca tərcüməsi, səh-174.
831
Tatixi cahan-
ara, səh-299-300; Əhsən ət-təvarix, səh-326-327, 340-341.
832
Əhsən ət-təvarix, səh-334, Oqtay Əfəndiyev, Azərbaycan Səfəvilər dövləti, səh-78, Bakı-1993.