Şahlar şahbaz oğlu şƏRİfov
Yüklə 6,91 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- I Şah Abbasın islahatları
- Səfəvilərin qonşu dövlətlərlə münasibətləri
542
Səfəvi dövlətinin həddən artıq zəifləməsindən istifadə edən Təbrizdəki türk qalasının başçısı Cəfər paşa Təbrizdən çıxaraq şəhər ətrafı ilə yanaşı Cənubi Azərbaycanın bir çox rayonlarını ələ keçirdi. Kürd əmirlərinin köməyindən istifadə edən Cəfər paşa Ərdəbildən Təbrizə doğru hərəkət edən qızılbaş dəstəsini məğlub edərək geri çəkilməyə məcbur et- di. Səfəvilərin məğlubiyyətindən xəbər tutan Qaradağ hakimi Xəlifə Ənsarın oğlu Şahverdi türklərə tabe olduğunu bildirdi. Bu xəyanət nəticəsində Ordubad, Mərənd, Dizmar və digər vilayətlərdə Cəfər paşanın əlinə keçdi. Bunun ardınca 1588- ci ildə otuz minlik qoşunla Bağdaddan Həmədana doğru hərəkət edən Si- nan paşa Nəhavəndi demək olar ki, müqavimətsiz ələ keçirdi. Nəhavənd uğrun- da gedən döyüşlərdə qızılbaşların başçısı Həmədan bəylərbəyi Qorxmaz xan Şamlı əsir düşdü. Eyni zamanda türk qoşunları Məhəmməd xan Ziyad oğlu Qacarın əlində olan Qarabağı ələ keçirdi. Gürcüstandan hərəkət edən Fərhad paşa isə Gəncə və Bərdəyə daxil olaraq burada qarnizon yerləşdirdi. Türklər tərəfindən məğlub edi lən Qacar və iyirmi dörd tayfaları Arazın cənub sahilinə çəkildilər. Bunun ar dınca Naxçıvanda türklər tərəfindən tutuldu. 851
tün Azərbaycan sultan III Muradın orduları tərəfindən ələ keçirildi. Bu arada özbəklərin Xorasana hücum etməsi türklərin Azərbaycanda irəliləyişini daha da asan laşdırdı. Qəzvində hakimiyyətə gələn Səfəvi şahı I Şah Abbas (1587-1629) ərazinin qalan hissəsini itirməmək üçün sultanın təklif etdiyi ağır sülh şərtləri ilə razılaşmalı oldu. 1590-cı ildə iki tərəf arasında bağlanan İstanbul sülhünə görə Azərbaycandan əlavə, nəinki Ermənistan, Gürcüstan, habelə İranın qərb vila
yətləri-Nəhavənd, Luristan, Şəhrizur Türkiyəyə verildi. Bundan əlavə Xo- ra sanın özbəklərdə qalmasına razılıq verən I Şah Abbas səfərə çıxmadı. XVII əsrin əvvəllərinə qədər davam edən Osmanlılar tərəfindən Azərbay- ca nın istilası zamanı Azəbaycan nəhayətsiz müharibələrdə tamamilə talan edil- di və ölkənin iqtisadiyyatı zəiflədi. Türklərin iyirmi ilə yaxın ölkədə ağalıq et- məsi onun sərvətlərinin talan edilməsinə, iqtisadiyyatın ölməsinə gətirib çıxar- dı. Buna görə də Azərbaycan I Şah Abbas tərəfindən geri alınsa da Səfəvilər döv
ləti özünün əvvəlki sosial-iqtisadi rolunu saxlaya bilmədi. Daxili və xarici müharibələr nəticəsində Azərbaycan feodal əyanları və qızılbaş tayfaları xeyli zəiflədi. Feodallar əvvəlki kimi Səfəvi dövlətinin hər ye rində öz mövqelərini qoruyub saxlaya bilmədilər və sonda Azərbaycan Səfə- vilər dövləti süqut etdi.
1587- ci ildə Məhəmməd Xudabəndənin özbəklərə qarşı müharibə aparma- sından istifadə edən Şah I Abbas qızılbaş və fars əyanlarının köməyi ilə Qəz- 851
Şərəfnamə, II cild, səh-291-292.
543
vini tutaraq hakimiyyəti ələ keçirdi. Şah I Abbas hər şeydən əvvəl orduya xü- susi əhəmiyyət verirdi. Çünki itaətsiz feodallara qarşı mübarizə aparmaq, xalq hərakatını boğmaq və yürüşlər üçün qüdrətli və nizami orduya ehtiyac var idi. Bütün bun ları nəzərə alan Şah I Abbas hakimiyyətə gələndən sonra Səfəvilərin iti
rilmiş ərazilərini geri qaytarmaq və sarsılmış qüdrətini bərpa etmək üçün sülh is lahatlara başladı. İlk öncə tayfaların üsyankar hərəkətlərini yatırmaq üçün onların özbaşına si lah gəzdirmək hüququnu ləğv etdi: qoşuna daxil olmaq hüququ iranlılara ve- ril di. Qızılbaş tayfa başçılarının irsi vəzifə tutmaları ləğv edildi. Bu vəzifəni yal nız şahın rəğbətini qazanmış istənilən şəxs tuta bilərdi. Qeyri türk əsasən fars lar üzərində hakimiyyəti möhkəmləndirmək üçün paytaxtı onların sıx ya- şadığı İsfahana köçürdü. Ordunu yenidən təşkil etdi. Səfəvi şahının apardığı hərbi islahat nəticəsində müxtəlif dərəcəli qoşun nö vü yarandı. Onların qarşılıqlı fəaliyyəti və əlaqəsi Səfəvi dövlətinə daxili sa- kit lik və xarici işğal sahəsində uğurlar qazandırdı. Orduda qızılbaşlarla yanaşı qu lamlar, tüfəngçilər və topçular dəstəsi də yer aldı. Qulamlar əsasən erməni, gür cü, çərkəz mənşəli gənclərdən toplanır, zorla islamlaşdırılır və sarayda xü- susi şəraitdə tərbiyə olunurdular. Tüfəngçilər xüsusi siyahı ilə ölkənin müxtəlif vi layətlərindən toplanırdı. Onların içərisində əsasən azərbaycanlılar üstünlük təşkil edirdilər. Onlara tüfəngçi ağası başçılıq edirdi. Topçulardan əsasən düş- mənin möhkəmləndirilmiş mövqeyini ələ keçirmək və qala mühasirəsi vaxtı isti fadə olunurdu. Şah I Abbas həyata keçirdiyi islahatlarla Azərbaycan köçəri əyanlarının nü fuzunu məhdudlaşdırmağa başladı. Bununla bərabər iranlılardan ibarət şiə ru hani və məmurlarının dövlət işlərində iştirakını gücləndirdi. İri torpaq sahib- lərinin sıxışdırılması, edam olunmuş feodalların torpaqlarının ələ keçirilməsi he sabına şah öz şəxsi torpaqlarını xeyli genişləndirdi. Bu mübarizədə xeyli feo- dal hakim və əmirlər məhv edildi. Hakimiyyətə qarşı çıxan təkəli tayfasına aman
sız divan tutuldu. Yeni şah dövlətin maliyyə vəziyyətini yaxşılaşdırmaq məqsədilə yüksək dövlət vəzifələrinə yiyələnmiş bütün şəxslərdən peşkəş adı ilə xəzinəyə müəyyən məbləğ verilməsini tələb etdi. Həyata keçirilən bu islahatlar nəticəsində qızılbaş əyanlarının qüdrəti sarsılsa da, mərkəzi hakimiyyət xeyli gücləndi. Şah Abbas Səfəvilər dövlətinin keçmiş qüvvəsini bərpa edə bildi. Azərbaycan bu dövlətin aparıcı qüvvələrindən birinə çevrildi. Dövlətin mərkəzi aparatını və mülki bürokratiyanı möhkəmləndirən Şah I Abbas İngiltərə, Fransa, İspaniya, Roma papası və Moskva knyazlığı ilə diplomatik əlaqələr yaratmaq məqsədilə danışıqlar aparmağa başladı.
Ərəb xilafətinin tənəzzülü və səlcuq yürüşləri dövründən başlayaraq müsəl- man şərqinin böyük bir hissəsində siyasi hakimiyyət türklərin əlinə keçmişdi. Mi sirdən tutmuş Hindistan və Xətaya qədər geniş bir ərazidə hökmranlıq edən Yüklə 6,91 Mb. Dostları ilə paylaş:
|