589
Sultan Süleymanın yanına göndərdi. Lakin Sultan Süleyman Səfəvi
hökmdarının bu təklifinə rədd cavabı verdi. Sultan Süleyman 1554-cü ildə
sonuncu dəfə Azərbaycana hücum etdi, ancaq bu dəfə də uğur əldə edə
bilmədi. Əhalinin müqaviməti, Qızılbaşların ardıcıl qələbələri sultana
Azərbaycanı ələ keçirməyə imkan vermədi. Nəhayət Sultan Süleyman öz elçisi
Məhəmməd paşanı Şah Təhmasibin yanına göndərərək sülh danışıqlarına
başlamağa razı olduğunu bildirdi və 1555-ci il mayın 29-da Amasyada
Osmanlılarla Səfəvilər (Azərbaycan) arasında sülh müqaviləsi bağlandı.
Müqaviləyə görə şərqi Anadolu, İmeretiya, Quriya, Ərəb İraqı Osmanlıya,
Kartli, Kaxetya və Mesxiya Azərbaycana verildi.
896
Qərbi Ermənistan
O
smanlıların, Şərqi Ermənistan (indiki Ermənistan) isə Səfəvilərin hakimiyyəti
altında qaldı. Bu müqavilə Səfəvi hökmdarı Şah Təhmasibin ölümünə qədər
davam etmişdir.
46 il Osmanlı dövlətini idarə edən Sultan I Süleyman Qanuni 1566-cı ildə
sonuncu 13-
cü səfəri olan Sigetvar səfərinə çıxdı. Lakin qalanın mühasirəsi da-
vam etdirilərkən Sultan Süleyman vəfat etsə də onun ölümündən qısa müddət
sonra qala Osmanlılar tərəfindən fəth edilmişdir.
II Səlimin hakimiyyəti (1566-1574)
Sulta Süleyman Qanuninin ölü
mündən sonra onun qabiliyyətsiz oğlu II Sə-
lim Osmanlı sultanı elan edildi. Hakimiyyəti ələ keçirən II Səlim bütün dövlət
işlərini baş vəzir Sokullu Məhməd paşaya buraxdı. II Səlimin dövründə Yəmən
yenidən işğal olundu. 1568-1569-cu illərdə Misir donanması ilə Qurdoğlu Xızır
Xeyrəddin İndenoziya səfərinə çıxdı. 1569-cu ildə Şimali Sumatra, Sinqapur,
Cənub-qərbi Malaziya Osmanlılara tabe edildi.
Kiprin fəthi və Osmanlıların İnəbaxtı yaxınlığında məğlubiyyəti
Məlum olduğu kimi Kipr ilk dəfə üçüncü Raşidi xəlifəsi Osman ibn Əf-
vanın (644-656) xilafəti dövründə 653-cü ildə Abdullah ibn Səd ibn Sərəhin və
Müa
viyə ibn Əbu Süfyanın başçılığı altında olan islam donanması tərəfindən
fəth edilmişdir. Anadolu və Suriyaya yaxın olan bu ada Venediklərin əlində idi.
Osmanlı taxtını ələ keçirən II Səlim baş vəzir Sokullunun etirazına baxma-
yaraq adanın fəthinə qərar verdi. Sultanın əmrinə əsasən Müəzzinzadə Əli pa-
şanın başçılığı altında olan donanma 1570-ci ildə adaya doğru hərəkət etdi. Bu
səfər də uğur qazanan Əli paşa 1571-ci ildə adanı bütünlüklə ələ keçirdi. Kipri
azad etmək istəyən Avropalılar Don Juanın başçılığı altında olan donanmanı
Os
manlıların üzərinə göndərdi. İnəbaxtı yaxınlığında baş verən döyüşdə Os-
manlı donanması, Avropa donanması tərəfindən məğlub edildi. Müəzzinzadə-
nin ölümü ilə nəticələnən bu döyüşdə Osmanlılar 190 gəmi itirdi. Lakin cinah-
896
Tarixi aləm aray-i Abbasi, səh-87.
590
lardan birinə rəhbərlik edən Uluç Əli paşa 40 gəmini qurtardığı üçün “Kapita-
ni-
dərya” ünvanını aldı.
Bir müddət sonra Əli paşanın başçılığı ilə yenidən səfərə çıxan Osmanlı
do
nanması Aralıq dənizində ispanları məğlub edərək öz güclərini göstərə bildi-
lər. Eyni vaxtda Tunis də Osmanlıların hakimiyyətini tanıdı.
Ədirnədə Səlimiyyə camesini tikdirərək adını əbədiləşdirən Sultan II Səlim
1574-
cü ildə 57 yaşında vəfat etmişdir.
III Muradın hakimiyyəti (1574-1595)
Sultan II Səlimin vəfatından sonra Manisada olan oğlu III Murad İstanbula
gələrək Osmanlı taxtını ələ keçirdi. Sokullunu baş vəzir vəzifəsində saxlayan
III Murad atasından fərqli olaraq onun müstəqil qərarlar verməsinin qarşısını
al
dı.
Əlcəzair bəylərbəyi Ramazan paşa vasitəsilə Mərakeş hakimi Əbdülməliki
dəstəkləyən Osmanlılar, bunun əksinə olaraq özlərinə qarşı çıxan və köhnə sul-
tanı dəstəkləyən Portuqaliya kralı Sebastiyanın əmrindəki ordunu məğlub edə-
rək qırx min nəfəri əsir götürdülər. Bunun ardınca 1578-ci ildə Mərakeş Os-
man
lılara tabe edildi.
Eyni ildə Səfəvilərin Şərqi Anadolu bəylərini öz tərəflərinə çəkməsi səbəb-
ilə iki tərəf arasında yenidən müharibə başladı. Həmin vaxt Səfəvi hökmdarı
Məhəmməd Xudabəndə (1578-1587) idi. Bu müharibə 1578-ci ildən 1590-cı
ilə qədər davam etmişdir. Yalnız Səfəvi hökmdarı Şah Abbas (1587-1629) ha-
ki
miyyətə gəldikdən sonra iki tərəf arasında 1590-cı ildə İstanbul sülh müqavi-
ləsi bağlanmışdır. İki tərəf arasında bağlanan İstanbul sülhünə görə Azərbay-
can
dan əlavə, nəinki Ermənistan, Gürcüstan, habelə İranın qərb vilayətləri-Nə-
ha
vənd, Luristan, Şəhrizur Türkiyəyə verildi. Bundan əlavə Xorasanın öz-
bəklərdə qalmasına razılıq verən I Şah Abbas səfərə çıxmadı.
Osmanlı dövlətinin durğunluq dövrü və III Muradın vəfatı
1579-
cu ildə baş vəzir Sokullu Məhməd paşanın öldürülməsilə Osmanlı
döv
ləti, 1683-cü ildə baş verən II Vyana müharibəsinə qədər durğunluq dövrü-
nə qədəm qoydu.
Eyni vaxtda davam edən Səfəvi-Osmanlı müharibəsində Mustafa Lələ pa-
şanın başçılığı altında olan Osmanlı ordusu 1578-ci ildə baş verən Çıldır müha-
ribəsində Səfəviləri məğlub edərək Tiflisi ələ keçirdi. Bundan beş il sonra
1583-
cü ildə baş verən Məşəl döyüşündə Osman paşanın başçılığı altında olan
Os
manlı ordusu Səfəviləri məğlub edərək İrəvanı ələ keçirdi. Bu qələbədən
sonra 1584-
cü ildə İstanbula qayıdan Osman paşa şəhərin sədrəzəmi təyin edil-
di. Sonralar cənub cəbhəsinə yollanan Osman paşa Təbriz yaxınlığında vəfat
et
di və 1585-ci ildə Diyarbəkirdə dəfn olundu.