Şahlar şahbaz oğlu şƏRİfov

  

603 

Os

manlı  Dövləti,  Rusiyanin  istəyinə  əsasən  döyüşləri  dayandırdı.  23  dekabr 

1876-

cı ildə İstanbulda konfrans başladı. Həmin gün, Osmanlı Dövləti I Məsru-

ti

yət elan etdi. Konfrans bir qərar qəbul etmədən dağıldı. Sonra 1877-1878-ci 

il

lər  Osmanlı  Rus  döyüşü  başladı.  Döyüşlər,  Balkanlarda  və  Anadolu  cəbhə-

sində aparılırdı. Ruslar, Ayastefanos və Ərzuruma qədər irəlilədilər. 

Öncə  Ayastefanos,  sonra  da  Berlin  Anlaşmaları  imzalandı.  Abdülhəmid 

Xan, Məclis-i Məbusani dağıdaraq idarəçiliyi əlinə aldı. Berlin Konqresi başla-

ma

mışdan öncə də İngiltərə Kipri işğal etdi. Avstriya Bosniya-Hersoqovinanı, 

Fran

sa Tunisi, İngiltərə də Misiri aldı. Cənubi Rumeli əyaləti də Bolgarıstana 

qa

tıldı (1885). Albay Bassos Ordusunda 10.000 yunan, Giridə hücuma keçdi. 

Gi

rid  müsəlmanları  öldürülməyə  başlandı.  1891-ci  ildə  Albay  Bassos,  adanı 

Yu

nan kralı adından ələ keçirdiyini elan etdi. Yunanıstan Rumeli sərhəddindən 

Os

manlıya hücum etdi və cavab olaraq Osmanlı Dövləti Yunanıstana qarşı mü-

ha

ribəyə  başladı.  Ədhəm  Paşanın  rəhbərliyi  altında  olan  Osmanlı  ordusu  bir 

çox döyüşdə Yunan ordularını məğlub etdi. Yunanıstan sülh istəmək məcburiy-

yətində qaldı və 1897-ci ildə İstanbul Sülhü imzalandı. Bir müddət sonra Girid 

də  Osmanlı  Dövlətindən  ayrılmış  oldu.  Makedoniyada  1902-ci  ildə  etirazlar 

başladı. II Abdülhəmid Xan, Hüseyin Hilmi Paşanı Saloniki, Manastır və Ko-

so

va müfəttişi təyin etdi. 1908-ci ildə Məşrutiyət yenidən elan edildi. Çox keç-

mədən  də  II  Abdülhəmid  Xan  taxtdan  endirildi  və  V  Məhməd  Rəşad  (1909-

1918) Osmanlı sultanı elan olundu. Bu isə Osmanlı İmparatorluğunun yıxılma-

sı üçün atılan son addım oldu. İtaliya, Trablusqara hücum etdi. Oniki ada İtal-

yan donanması tərəfindən işğal edildi. 

Trablusqar  və  Oniki-ada  İtaliyaya  verildi.  Osmanlı  orduları,  dörd  Balkan 

döv

ləti qarşısında məğlubiyyətə uğradı. Balkan dövlətləri Çatalcaya qədər gəl-

di

lər. 30 May 1913-cü ildə Londonda imzalanan anlaşmaya görə; Midya-Ənəz 

xətti Osmanlı Dövlətinin sərhəddi oldu. Ədirnə, Bolqarıstanda qaldı. Girid də 

əldən  çıxdı.  Bir  müddət  sonra  Osmanlı  Dövləti,  Kırklareli  və  Ədirnəni  geri 

aldı. 

Balkan döyüşlərindan sonra, I Dünya Müharibəsi başladı. Osmanlı Dövləti, 

Al

maniyanın tərəfində Fransa, İngiltərə və Rusiyaya qarşı döyüşə başladı (11 

noyabr 1914). Döyüş 4 il davam etdi. Anadoluda Ruslara, İraq, Suriya, Fələstin 

və Misirdə İngilislərə qarşı döyüşdü. Almaniya, Avstriya və Bolgarıstan ilə bir-

likdə Osmanlı Dövləti də, İngiltərə-Fransa qarşısında məğlub oldu. 30 oktyabr 

1918-

ci  ildə  Mudros  müqaviləsi  imzalanaraq  döyüşlərə  son  verildi.  Bu  arada 

1918-

ci ildə V Məhməd Rəşad öldü və yerinə VI Məhməd Vahidəddin sultan 

oldu. Bu zaman düşmənlər İstanbula soxuldu. Qars erməni hərbi dəstələri, Ər-

da

han  gürcü  hərbi  dəstələri,  Antalya  İtaliya,  İzmir  Yunanıstan,  Urfa,  Antep, 

Ma

raş  və  Adana  Fransa  tərəfindən  işğal  edildi.  Qafqaz  cəbhəsi  xaric,  bütün 

cəbhələrdə  məğlub  olan  Osmanlı  dövləti  sülh  istədi.  Müttəfiqlərin  istəyi  ilə 

Mondra müqaviləsi imzalandı. 

  

---

 

604 

Bu arada Anadolu bölgəsində yeni bir dövlət idarəçiliyi yaradıldı. 23 aprel 

1920-

ci ildə Böyük Millət Məclisi toplandı. Əldə qalan torpaqların müdafiəsi 

və qorunmasını Məclis öz üzərinə götürdü. 1909-ci ildə II Əbdülhəmid xanın 

taxt

dan  endirilməsindən  sonra,  dövlət  idarəsində  heç  bir  funksiyası  olmayan 

pad

şahlıq, 1 oktyabr 1922-ci ildə ləğv edildi. 1924-cü ilin 3 martında isə xilafət 

ləğv edildi. Osmanlı Xanədanının bütün üzvlərinin ölkədən xaric edilməsi haq-

qında qanun çıxarıldı və Osmanlı sultan ailəsinin bütün üzvləri o cümlədən son 

xəlifə Əbdülməcid də yeni Türkiyə dövlətini tərk etdilər. Osmanlıların səltənəti 

bir tək sülalədən gələn tarixin ən uzun ömürlü səltənəti olmuşdur. 

Osmanlı Dövləti qurucusu olan Osman Bəyin idarə etməyə başladığı 1281-

ci il tarixindən səltənətin ləğv edildiyi tarix olan 1922-ci ilə qədər tam 641 il 

da

vam etmişdir. Osmanlılar ayrıca Yavuz Sultan Səlimin 1516-cı ilində xəlifə-

lik alma

sından 1924-cü ilədək xəlifəliyin ləğvinə qədər 407 il Müsəlmanların 

xəlifəsi funksiyasını daşımışdır. Ancaq o da həqiqətdir ki, xəlifəlik və ya səltə-

nət  II  Əbdülhəmidin  taxtdan  endirilməsi  ilə  təsirini  tamamən  itirmiş  bir  hala 

gəlmişdi. Bu vəziyyəti nəzərə  alsaq, Osmanlıların xəlifəliyi 393 il davam et-

mişdir və II Əbdülhəmid ilə sona çatmışdır. II Əbdülhəmid,  Əbü Bəkrdən son-

ra 98-

ci xəlifə, bu gün son xəlifə olaraq bildiyimiz Əbdülməcid isə 101-ci xəli-

fədir. 

 

Osmanlı ordusu 

Osmanlı qoşunlarının əsas hissəsi sipahi adlandırılan atlı feodal qoşunların-

dan ibarət idi. Bu qoşun hərbi xidmət əvəzində sultandan torpaq almış döyüş-

çü

lərdən ibarətdir. Sultanın daimi piyada qüvvələri isə yeniçəri adlanırdı. Mü-

haribə  türk  feodallarının  əsas  məşğuliyyəti  olduğu  üçün  onların  güclü  sultan 

hakimiy

yətinə ehtiyacı var idi. Sultan qeyri-məhdud hakimiyyətə malik hökm-

dar idi. 

 

I Şah İsmayılın Osmanlı sultanları ilə məktublaşmaları 

Səfəvilər dövlətinin yaranması ilə Yaxın və Orta Şərqin təkcə hərbi-siyasi 

de

yil, həm də dini tarixində yeni dövr başlandı. Osmanlı dövləti özünün şərq 

sərhədlərində, Ağqoyunlular dövlətinin ərazisində daha böyük Səfəvilər impe-

ri

yasının yaranmasını narahatlıqla müşahidə edirdi. Bu narahatlığı şərtləndirən 

hərbi-strateji və iqtisadi səbəblərlə yanaşı, daxili siyasi amillər də mövcud idi. 

Be

lə ki, Osmanlı imperatorluğu ərazisində çoxsaylı tərəfdarlara malik olan qı-

zılbaşlar hərəkatı meydana çıxdığı ilk vaxtlardan Osmanlıların daxili siyasi bü-

töv

lüyünü təhdid etməyə başlamışdı. Səfəvilər Anadolunun köçəri türk oymaq-

la

rının  nəzərində  yeganə  ümid  yeri,  Şah  İsmail  isə  gəlişi  çoxdan  gözlənilən 

Mehdi Sahib-

əz-Zaman sayılırdı. 

Bununla belə, Osmanlı sultanı II Bəyazid (1481-1512) Səfəvilərə qarşı güc 

tətbiq etmək iqtidarında deyildi. Başı Venesiya ilə müharibəyə (1499-1502) qa-

---