607
Sultan
Bəyazidin xəstəliyi və şahzadələr arasında hakimiyyət uğrunda başlayan
mü
barizə nəticəsində Osmanlı dövlətində meydana gələn hərc-mərclikdən isti-
fa
də edərək üsyana başladı, özünə tərəfdar topladıqdan sonra “kəndusini qızıl-
baş şahına mənsub göstərib və namını Şahqulu qoyub xüruc eylədi”.
917-
ci ilin Aşura günündə (19 aprel 1511-ci ildə) Şahzadə Sultan Qorqu-
dun xəzinəsini ələ keçirməklə üsyana başlayan Şahqulu qısa müddət ərzində
qazan
dığı zəfərlərlə tərəfdarlarının sayını artırdı. Hətta Sultan Bəyazidin xəstə-
li
yindən istifadə edərək ölkədə rüşvətxorluğa rəvac verən vəzirlərin özbaşına-
lığından bezən minlərlə Osmanlı əsgəri də üsyançılara qoşuldu. Görünür, məhz
bu
nun nəticəsi idi ki, Şahqulu əvvəlcə Anadolu bəylərbəyi Qaragöz Paşanın,
da
ha sonra isə II Bəyazidin vəziri Əli Paşanın başçılıq etdiyi Osmanlı ordusunu
ağır məğlubiyyətə uğratdı, onların özlərini isə öldürə bildi. Lakin 917-ci il rəbi-
ül-
axır ayında (2 iyul 1511-ci ildə) Gökçay adlı yerdə Əli Paşanın başsız
qalmış ordusu ilə baş verən döyüşdə Şahqulunun özü də öldürüldü.
Şahqulunun ölümündən sonra başsız qalan üsyançıların bir qismi Azərbay-
ca
na üz tutdu. Həmin vaxt İraqda olan Şah İsmail bu xəbəri eşitdikdə, təcili ola-
raq Azərbaycana qayıtdı. Yolboyu qarət və soyğunçuluqla məşğul olan Şahqulu
tərəfdarları qarşılaşdıqları böyük bir karvanı qarət etdilər, bu karvanla yola çıxan
min nəfərə yaxın adamı qətlə yetirdilər. Qoca Hüseynin yazdığına görə, öl-
dürülənlər arasında dövrünün böyük şeyxlərindən “Ənbiyanamə” əsərinin müəl-
lifi İbrahim Şəbüstəri də vardı. Üsyançılar oğlu ilə Həccə gedən Şeyx İbrahim
Şəbüstərini işgəncə ilə öldürmüşdülər. Bu hadisə Səfəvi şahının səbrini daşırdı.
Osmanlı mənbələrində verilən məlumata görə, Şah İsmail Təbrizə çatan üs-
yançılara qarşı hiylə işlədərək, onların şərəfinə ziyafət hazırladı. Onun məqsədi
Şahqulu tərəfdarlarını arxayınlaşdırmaq və bir yerə toplaşmalarına imkan vermə-
dən parçalamaq idi. Lakin qəfildən şah bu tədbirinə aldanan üsyançıların Şahqu-
lu tərəfindən sərdar təyin olunan başçısını sorğu-suala tutdu, ondan “babam Sul-
tan
Bəyazid xanın saye-ye himayətində bunca zaman rifah içində olmuş ikən ni-
yə itaətdən çıxıb xüruc etdin?”, “məmləkətini yaxıb-yıxmaq nə lazım idi?”, “bi-
zimlə Sultan Bəyazid xan arasında babalıq və oğulluq riayəti məlumun idi?” de-
yə soruşdu. Daha sonra üsyançıları müsəlmanların karvanını soymaqda və ica-
zəsiz qızılbaş tacı qoymaqda ittiham edən Şah İsmayıl, Osmanlı mənbələrinin
ver
diyi məlumata görə, onların sərdarlarını və vəzirlərini qaynar qazana atdırdı,
bir hissəsini qətlə yetirdi, bəyəndiklərinə isə vəzifə verdi.
Yuxarıda qeyd etdik ki, “Bədayə-ül-vəqayə” müəllifi Şahqulunun özünü
“qızılbaş şahına mənsub” göstərdiyini vurğulamış, dolayısı ilə onun niyyətini
şübhə altına almışdır. Şah İsmayılın Şahqulu tərəfdarlarını “babam Sultan
Bəyazid xana” qarşı üsyan qaldırmaqda ittiham etməsi və onları cəzalandırması
haqda Tür
kiyə mənbələrində əksini tapan məlumatlar deməyə əsas verir ki, bu
dövr
də II Bəyazid kimi, Səfəvi şahı da Osmanlılarla münasibətləri kəskinləş-
dir
məkdə qətiyyən maraqlı deyildi. Hətta Trabzon valisi Sultan Səlimlə Diyar-
bəkir hakimi Məhəmməd xan Ustaclu arasında tez-tez baş verən sərhəd müna-
608
qi
şələri də iki böyük hökmdarı müharibəyə başlamağa təhrik edə bilmirdi.
O.Əfəndiyev haqlı olaraq qeyd edir ki, bu iki türk dövlətlərinin münasibətləri
cid
di siyasi və məzhəb fərqlərinə rəğmən, bu dönəmdə barış ortamında davam
et
mişdi.
Bununla belə, iki ölkə arasındakı münasibətlər gərginləşməkdə idi. Bunu
Şahqulu üsyanından sonra Sultan II Bəyazidin Şah İsmayıla yazdığı məktub da
sü
but edirdi. “Öz təzə məzhəbini qəbul etdirmək üçün müsəlmanların qanını
tök
mə!” nəsihəti ilə başlayan məktub bu sözlərlə bitirdi: “Rum ölkələrini istila
et
məkdən ümidinizi kəsin və yaxşısı budur ki, İran, Turan və Hindistan tay-
falarının hökmdarlarının vücudunu məhv etməyə ciddi-cəhd göstərib o yerlərdə
qüd
rətli bir səltənət yaradın və bundan elə rəftar etməyin ki, Allah yolunda ci-
had etməklə və Allah kəlamını yüksəklərə ucaltmaqla məşğul olan Osmanlı-
ların qaziləri naçar olub intiqam qılıncını qınından çıxarmağa məcbur olsunlar,
İrana üz tutsunlar və onu əvvəlkindən daha artıq viran etsinlər. Bizdən fəqət
de
məkdir, vəssalam!”. Fikrimizcə, bu məktub qızılbaş sərkərdəsi Nurəli Xəlifə-
nin 20 minlik qoşunla Osmanlı ərazilərinə soxularaq əvvəlcə Qarahisar və Nik-
sar qalalarını, daha sonra isə Toqatı tutmasından və Şahzadə Sultan Əhmədin
vəziri Sinan Paşanın başçılıq etdiyi qoşunu məğlub etməsindən sonra göndəril-
mişdir (Qeyd edək ki, F.Kırzıoğlu səhvən Nurəli Xəlifənin Anadoluya Sultan
Səlim taxta çıxdıqdan sonra göndərildiyini yazır). Məktubun üslubundan da gö-
rünür ki, Sultan
Bəyazid Səfəvilərin onun başçılıq etdiyi dövlətin hansısa ərazi-
si
nə təcavüzündən narazı qalmışdı. Başqa sözlə, təcavüz baş verməsəydi, II
Bəyazid Şah İsmayılı təcavüzdən əl çəkməyə çağırmazdı. Bu da onu düşünmə-
yə əsas verir ki, Səfəvi şahı Sultan Bəyazidin hakimiyyətinin sonuna yaxın Os-
man
lı dövləti ilə olan əski barışçı siyasətini dəyişdirmiş, ancaq Osmanlı sultanı
əvvəlki siyasətini qoruyub saxlamışdı.
Hicri 918-
ci il səfər ayının 7-də (24 aprel 1512-ci ildə) atası II Bəyazidi de-
vi
rən Sultan Səlimin (1512-1520) taxt-taca yiyələnməsi ilə Osmanlı-Səfəvi mü-
na
sibətlərində yeni mərhələ başladı. Sultan Səlim atasının Səfəvilərə qarşı siya-
sətini büsbütün dəyişdi və müharibə yolunu tutdu.
Osmanlı imperiyasında massonluq
Ümumiyyətlə, istər Osmanlı İmperiyası, istərsə də Türkiyə Respublikası
döv
ründə massonluğun fəaliyyəti haqqında aparılmış tədqiqatlara və araşdırma-
la
ra istinad edərək Türkiyədəki massonların fəaliyyət tarixini 5 dövrə bölmək
olar:
1.XVIII əsrin əvvəlləri-1909-cu il;
2.1909-1923-
cü illər;
3.1923-1935-
ci illər;
4.1935-1948-
ci illər;
5.1948-
ci ildən bu günə kimi.