Şahlar şahbaz oğlu şƏRİfov

  

609 

Türkiyəli  massonların  özləri  öz  tarixlərini  araşdırarkən  qeyd  edirlər  ki, 

Türki

yədə  massonluğun  meydana  gəlib  inkişaf  etməsi  və  fəaliyyəti  əslində, 

əsnaf cəmiyyətlərinə, fütüvvətnamələrə, hətta bektaşilik kimi Anadoludan qay-

naqla

nan təriqətlərə bağlıdır. Ancaq bu fikirlər o qədər də əsaslı deyildir. Çünki 

massonlu

ğun əvvəl Osmanlı imperiyasına, bu imperiyanın dağılmasından sonra 

yerin

də dünyəvi prinsiplərə uyğun qurulmuş Türkiyə Respublikasına Qərbdən 

“idxal ma

lı” olaraq gəldiyi və təməllərinin “yadellilər” daha sonralar da «azlıq-

lar» əlilə atıldığını aydın görmək olar. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, Türki-

yəyə xas masson və yaxud bir Türkiyə massonu anlayışı da yoxdur. Xarici və-

təndaş olan hər hansı bir masson da Türkiyədəki masson lojaların birində “qar-

daş” kimi fəaliyyət göstərə bilər. Elə buna əsasən də biz Türkiyə masson tarixi, 

ya da Türkiyə massonluğu demək əvəzinə daha doğru və həqiqi olaraq Türki-

yədəki massonluq və tarixi demək olar. 

 

1. 

XVIII əsrin əvvəllərindən – 1909-cu ilə qədər Osmanlı İmperiyasında 

masson

ların fəaliyyəti. 

Türkiyədə  massonluq  tədqiqatçılarından  sayılan  və  bu  mövzuda  bir  neçə 

əsərin  müəllifi  olan  Kəmaləddin  Apak  (33  dərəcəli  masson)  bu  məlumatları 

ver

məkdədir: «İstanbulda ilk masson lojası XVIII əsrin əvvəllərində, 1723-cü 

ildə  Sultan  III  Əhməd  dövründə  açılmışdır.  Türkiyədəki  ilk  masson  dərnəyi 

olan  bu  loja  Fransa  Böyük  Lojasına  bağlı  olub  Qalatada  Cüməaxşamı  baza-

rında Ərəb Came ətrafında imiş. Qalata ilə Azapqapı arasındakı bölgədə o za-

manlar fran

sızlar, xüsusilə venesiyalı və genuyalı levantenlər (Şərqdə anadan 

ol

muş avropalılar)  yaşadıqlarından bu lojanın bunlar tərəfindən idarə edildiyi 

zənn edilməkdədir. Təəssüf ki, adını müəyyən edə bilmədiyimiz bu loja Sultan 

III  Səlim  (1789-1807)  dövrünə  qədər  fəaliyyət  göstərmiş  və  sonralar  bağlan-

mışdır.  Bu  lojanın  bağlanmasına  əsas  səbəb  1789-cu  ildə  baş  vermiş  Böyük 

Fransa inqila

bı olmuşdur. 

Bu  inqilabda  yəhudi  diasporunun  çoxluq  təşkil  etdiyi  masson  lojaları  da 

fəal iştirak etmiş və əslində Böyük Fransa inqilabının əsas səbəbkarı olmuşlar. 

Bu

nu  bilən  Sultan  III  Səlim  gələcəkdə  Osmanlı  imperiyası  üçün  təhlükə  ola 

biləcəyini ehtimal etdiyindən ehtiyatlı olmağı üstün tutmuş və bu lojanı bağlat-

dırmışdır. 

Qarşıya belə bir sual çıxır. Türkiyədə ilk türk masson kim olmuşdur? 1720-

ci  illərdə,  yəni  Sultan  III  Əhməd  dövründə  Fransaya  səfir  olaraq  göndərilən 

İyirmi Səkkiz Mehmet Çələbi öz oğlu Səid Çələbi ilə birlikdə bir qədər Parisdə 

qal

mışdır. Ata-oğul burada o zaman Avropa massonluğunun inkişafının və ya-

yılmasının  şahidi  olmuşdular.  Onlar  mənimsədikləri  yeni  ideyalarla  İstanbula 

dön

dükdən sonra Səid Çələbi İbrahim Mütəffərikə ilə Türkiyədə ilk mətbəə aç-

maqla bərabər İstanbulda Fransa Böyük Lojasına bağlı bir masson lojasının qu-

rul

masında  da  fəal  iştirak  etmişdir.  Onu  da  qeyd  etmək  lazımdır  ki,  İbrahim 

Mü

təffərikə  əslən  macar  olmuşdur.  Yuxarıdakı  məlumatlardan  belə  nəticəyə 

  

---

 

610 

gəlmək olur ki, Türkiyədə türk olaraq ilk masson İyirmi Səkkiz Mehmet Çələ-

biza

dənin oğlu Səid Çələbidir. Səid Çələbi sonralar Sutan I Mahmud dövründə 

(1732)  İsveçə,  1741-ci  ildə  isə  Fransaya  səfir  olaraq  göndərilmiş  və  nəhayət 

Sul

tan III Osman dövründə (1755) beş ay yarıma qədər sədri-əzəm də işləmiş-

dir. O, 1761-

ci ildə Maraşda vəfat etmişdir. 

İlk Türkiyə massonlarından biri də mərmi ustası Əhməd Paşa (1675-1742) 

ol

muşdur. Əslən fransız olan bu şəxs Fransada kral XIV Lüdovik (1638-1715; 

1643-1715-

ci illərdə Fransa kralı) dövründə işlətdiyi bir günah üzündən əvvəl 

Avstr

iyaya getmiş, 1729-cu ildə isə Osmanlı dövlətinin xidmətinə girmişdir. O, 

Sultan  III  Əhməd  dövründə  paşa  adına  layiq  görülmüş  və  ilk  Mühəndisxanə 

Bərri Hümayunu (Hərbi Mühəndis və Topçuluq Məktəbi) qurmuşdur. 

XIX əsrin əvvəllərinə qədər davam edən bu ilk 100 illik dövründə İstanbul-

da Fransa, İtaliya və Polşa Böyük Lojalarına tabe olan bir neçə masson dərnəyi 

də qurulmuşdur. Bunların qurucuları həmişə xarici vətəndaş və Şərqdə anadan 

ol

muş avropalılar olmuşdur. 

Osmanlı imperiyasını hərbi yolla dağıda bilməyən Avropa ölkələri onu da-

xil

dən parçalamaq və sarsıtmaq məqsədilə iqtisadiyyatını pozmaq istəyirdilər. 

On

lar bu planlarını reallaşdırmaq üçün imperiya ərazisində yaşayan qeyri-mü-

səlmanlardan  və  qeyri-türklərdən  ibarət  masson  lojaları  qurmağa  çalışırdılar. 

Əslində bu masson lojaları Qərb dövlətlərinin bir casusluq qərargahı rolunu oy-

na

mışdılar. Bu lojalar cəlb etdikləri əsl türklərdən öz məqsədlərində istifadə et-

mək üçün onlara dövlətin yuxarı pillələrində vəzifələr tutmağına kömək edirdi-

lər. 

Türkiyədəki  massonluğun  fəaliyyətinin  genişlənməsi  daha  çox  XIX  əsrin 

50-

ci illərindən sonrakı dövrlərə aiddir. 1853-1856-cı illərdə baş vermiş Krım 

mü

haribəsində Rusiyaya qarşı Türkiyə Avropa ölkələri ilə müttəfiq olmuşdur. 

Bu yaxınlaşma nəticəsində Qərbi Avropa ölkələrinin çoxunun Osmanlı imperi-

ya

sının  paytaxtı  olan  İstanbulda  səfirlikləri  açılmışdır.  Bu  dövrdə  İstanbulda 

açılan bütün masson lojalarının qurucuları yuxarıda qeyd etdiyimiz xarici ölkə-

lərin səfirlikləri olmuşdur. İstanbulda İngiltərənin səfiri olmuş Lord Radinq özü 

də masson olmuşdur. Onun masson olması türk dövlətinin məşhur şəxslərindən 

bəzilərinin də bu lojalara cəlb olunmasına səbəb olmuşdur. O, Qalata ətrafında 

Şotlandiya Böyük Lojasına bağlı bir masson dərnəyi qurmuşdur. Lord Radinq 

bu

raya o dövrdə Osmanlı dövlətinin sədri-əzəmi olmuş Mustafa Rəşid paşanı 

da cəlb etməyə nail olmuşdur. 

Bu dövrlərdə ingilislərdən cəsarət alan fransızlar da dərhal fəaliyyətə keç-

di

lər və nəticədə Bəyoğlunda bir masson lojası qurdular. Radinqdən sonra ingi-

lislərin İstanbulda səfiri olan Ser Heny Bulver də Böyükdərədə öz adı ilə bir 

masson 

lojası qurmuşdur. Almanlar da bu illərdə İstanbulda iki masson lojası 

aç

mışlar. Ermənilər və yunanlar da topladıqları bəzi türkləri aralarına alaraq öz 

si

yasi  məqsədlərinə  çatmaqda  bir  vasitə  olacağını  düşünərək  masson  lojaları 

qur

muşdular. Xüsusilə ermənilərin qurduqları «Ser» lojasının Türk siyasi tari-

---