61
kir Şəbinin belə nəql etdiyini deyir: “Peyğəmbərin dövründə altı nəfər Quranı
yığıb kitab halına saldı: Ubeyy ibn Kəb, Zeyd ibn Sabit, Muaz ibn Cəbəl, Əbu
Dərda, Səd ibn Ubeyd və Əbu Zəyd.” Qutadə rəvayət edir ki, Ənəs ibn
Malikdən Peyğəmbərin dövründə kimlərin Quranın bir yerə yığdığını soruş-
dular. O dedi: “Hamısı ənsardan olan dörd nəfər: Ubeyy ibn Kəb, Zeyd ibn Sa-
bit, Əbu Zeyd və Muaz ibn Cəbəl.”
Bəzi mənbələrə görə Hz.Peyğəmbərin (s) vəfatından sonra Qurani-Kərimin
va
hid bir kitab şəklində tərtibinə ilk dəfə Yəmamədə baş verən bir döyüşdə
Allah kəlamını əzbər bilən yetmişə qədər əshabə şəhid olduqdan sonra, Ömər
ibn Xəttabın təşəbbüsü ilə Əbu Bəkrin xəlifəliyi zamanında başlanmış, sonra
bu iş Osman ibn Əfvanın xəlifəliyi dövründə davam etdirilmişdir. Xəlifə Əbu
Bəkr bu işi Hz.Peyğəmbərin (s) əsas vəhy katiblərindən olan Zeyd ibn Sabit ol-
maq
la, Quranı əzbər bilən bir neçə səhabəyə tapşırmışdı. Onlar Hz.Peyğəm-
bərin
(s) dövründə dəri, sümük, daş və xurma ağacınınm qabıqları üzərində ya-
zılmış, həmçinin bir çox səhabənin yaddaşına həkk olunmuş ayələrin hər birini
Allah kəlamını əzbər bilən iki mötəbər şəxsin şahidliyi ilə qeydə aldıqdan
sonra
bunları cild halına saldılar. Tərtib edilmiş nüsxə əvvəlcə Əbu Bəkrin,
sonra isə Ömərin yanında saxlanıldı. Ömər vəfat edərkən həmin nüsxənin qızı
Həfsədə qalmasını vəsiyyət etmişdi.
Xəlifə Osmanı yenidən bu işə sövq edən hadisə isə belə olmuşdur. Hüzeyfə
ibn əl-Yəman hicrətin 35-ci ilində suriyalı və iraqlı əsgərlərdən ibarət ordu ilə
Azərbaycanda döyüşən zaman şamlılar Ubeyy ibn Kəbin, kufəlilər Abdullah
ibn Məsudun, bəsrəlilər isə Əbu Musa Əl-Əşərinin tərtib etdiyi Quranı oxuyur
və hərə öz oxuduğu nüsxənin düz olduğunu iddia edirdi. Mədinəyə qayıdan
Hü
zeyfə Azərbaycanda baş verən hadisələri Osmana çatdırdı. Buna görə Os-
man Hz.
Peyğəmbərin (s) yanında katiblik edən məşhur səhabələri bir yerə yı-
ğıb Əbu Bəkrin dövründə tərtib edilmiş Quranı onlara vermiş, oradakı ayələri
ye
nidən nəzərdən keçirib dəqiq düzəlişlərlə vahid bir mətn tərtib etməyi tapşır-
mışdı. Qısa müddət sonra Zeyd ibn Sabitin başçılığı altında olan heyət Quranın
vahid mətnini tərtib etdi. Xəlifə Osman həmin mətni dörd, yaxud altı nüsxədə
yazdırıb, birini Mədinədə saxladı, digərlərini Şam, Kufə və Bəsrəyə göndərdi.
Əvvəlki nüsxələr isə yandırıldı.
Qurani-
Kərimin surələri nazil olduğu məkana görə iki yerə bölünür:
1)
Məkki surələr – Quranın təxminən 90 surəsi Məkkədə nazil olmuşdur.
“Yə eyyuhənnas” (ey insanlar) ifadəsilə başlayan surələr Məkki surələr adlanır.
Məkkədə nazil olan surələr nisbətin qısadır. Bu surələrdə Allahın birliyindən,
cənnət və cəhənnəmdən, qiyamət günündən və olülərin dirilməsindən bəhs edi-
lir. Məkki surələr özlüyündə üç mərhələyə ayırılır:
1)
Birinci Məkkə dövrü (48 surə) – Burada, əsasən, Allahın vəhdaniyyətin-
dən, qiyamət günündən, ölülərin dirilməsindən bəhs edilir. Ulu tanrı çox vaxt
Allah, Rəbb deyə adlanır. Həmin surələrdə fəsahət və bəlağət güclü, onların
dili şairanədir.
62
2)
İkinci Məkkə dövrü (21 surə) – Bu surələrdə də təkallahlılıqdan, qiya-
mətdən geniş bəhs olunur.
3)
Üçüncü Məkkə dövrü (21 surə) – Bu dövrdə ayrı-ayrı peyğəmbərlərin
he
kayətləri mühüm yer tutur və surələrin həcmi getdikcə artır.
2)
Mədəni surələr – Quranın 24 surəsi Mədinədə nazil olmuşdur. “Yə ey-
yuhəlləzinə əmən” (ey iman edənlər) ifadəsilə başlayan surələrə Mədəni surələr
de
yilir. Bu surələrdə ayrı-ayrı firqələrə, o cümlədən nadir hallarda bütpərəstlərə
və xaçpərəstlərə də müraciət olunur, xaçpərəstlərin bəzi ehkamlarına etiraz
edil
sə də, onlara dost mövqedən yanaşılır. Yəhudilərə və Mədinədəki münafiq-
lərə isə tez-tez etiraz edilir. Mədinə surələri müsəlman icmasının bir çox dini,
hü
quqi və əxlaqi ehkamlarını özündə ehtiva etdiyinə görə burada rəsmi üslub
üs
tünlük təşkil edir.
Qurani-
Kərimdə hökmü qalxan ayəyə “mənsux”, o ayənin hökmünü qaldı-
ran ayəyə isə “nasix” deyilir.
Qurani-
Kərimin ayələri başa düşülmə baxımından iki yerə bölünür:
1) Mö
hkəm ayələr – yəni oxunub əksəriyyət tərəfindən başa düşülən ayə-
lərə deyilir.
2)
Mütəşabih ayələr – yəni oxunub əksəriyyət tərəfindən başa düşülməyən
ayələrə deyilir.
Qurani-
Kərimin surələri ayələrinin çoxluğuna görə dörd yerə bölünür:
1)
Əssəbi-əttüvəl – Bu surələrin ayələrinin sayı iki yüzdən yuxarıdır və bu
surələr yeddidir: Bəqərə, Ali-imran, Maidə, Ənam, Əraf, Nisa, yeddinci surəni
bəziləri Yunis, bəziləri isə Kəhf hesab edirlər.
2)
Əl-Məul – Ayələrinin sayı yüzdən yuxarı iki yüzdən aşağı olan surələrə
de
yilir. Tövbə, Nəhl, İsra, Hud, Yusif, Ənbiya, Taha, Muminin, Saffat.
3)
Məsani – Ayələrinin sayı əllidən yuxarı yüzdən aşağı olan surələrdir. Bu
surələrin sayı təqribən iyirmidir.
4)
Müfəssəl – Qurani-Kərimin sonundakı kiçik surələrə deyilir.
Quran
hafizləri bunlardır: Hz.Əli
(ə), Abdullah ibn Məsud, Ubey ibn Kəb,
Zeyd ibn Sabit, Əbu Dərda, Əbu Əyyub Ənsari, Səd ibn Ubeyd, Əbu Zeyd,
Abdullah ibn Abbas (r.a)
və s. Qurani-Kərim hicri dördüncü əsrin axırlarına
qədər kufi, ondan sonra isə nəsx xətti ilə yazılmışdır. Qurani-Kərim ilk dəfə
Hz.
Əlinin
(ə) göstərişi ilə şagirdi Əbu Əsvəd əd-Duəli tərəfindən hərəkələn-
mişdir.
Sünnə
Sünnə dedikdə Hz.Peyğəmbərin (s) sözü və əməli nəzərdə tutulur. Hz.Pey-
ğəmbərin (s) Əhli-beytindən olan məsum imamlar Peyğəmbər sünnəsini müstə-
qil şəkildə nəql edənlər və onun elminin xəzinədarları hesab olunurlar. Sünnə
üç yerə bölünür:
1) Qavli – Hz.
Peyğəmbərin (s) sözləri;
2) Feli – Hz.
Peyğəmbərin (s) əməlləri;