ŞAİr hüseyin caviD, turancilik ve ortak tüRKÇe amanoğLU, Ebülfez
Yüklə 291,66 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Füyuzat
- Hüseyin Cavid, Cavid’i Hatırlarken
- Tercüman
- Bahar Şebnemleri, İblis, Peyğember
- Türkçülüğün Esasları, Kızıl elma
- Koca Bir Türk’ün Vasiyeti , Afet , Uçurum , Azer
- Koca Bir Türk’ün Vasiyeti
- Acı Feryadlar, Şirin Arzular
- KAYNAKÇA
- Seçilmiş Eserleri
- Azerbaycanlı Türk Şairi H. Cavid
| 71 ŞAİR HÜSEYİN CAVİD, TURANCILIK VE ORTAK TÜRKÇE AMANOĞLU, Ebülfez * NAHÇIVAN/NAKHCHIVAN/НАХЧИВАН ÖZET Ünlü Azerbaycan Türk şairi Hüseyin Cavid (1882-1941), XX. yüzyıl edebiyatımızın tarihinde önemli yer tutmaktadır. Hüsnü huda şairi, güzellik aşığı bolşevik rejimini kabul etmemiş,siparişle değil, gerçeği yazmayı tercih etmiştir. Onun piyeslerinin ekseriyyetinde olaylar Türk-Turan dünyasında cereyan eder ve kahramanlar bu dünyadan seçilmiş yiğit Türk oğul ve kızlarıdır. Bu nedenle tutuklanarak Sibirya’ya sürülmüş, orada da ölmüştür. Şair Azerbaycan romantizminin en seçkin temsilcisi olarak edebiyat tarihimizin abide şahsiyetlerinden birine dönüşmüştür. 1905 yılından itibaren İstanbul Üniversitesinde 4 sene eğitim görmüş, fitretinde Türklük şuuru güçlü olan Cavid Efendi’nin edebî-estetik ve felsefi görüşlerinin şekillenmesinde,oluşmasında İstanbul mühitinin mühim rolü olmuştur. Aynı zamanda İsmail Gaspıralı’nın dilde, fikirde, işte birlik devizi, Ali Bey Hüseyinzade’nin Füyuzat dergisi, Ziya Gökalp’ın Kızıl Elma’sı, “Türkçülüğün Esasları” onun edebî yaratıcılığına büyük etki yapmıştır. Ayrıca Rusya’daki 1905 yılı devriminden ve Türkiye’de II. Meşrutiyet’in ilanından sonra (1908) Türkçülük ideaları bir felsefi öğretiye,bir ideolojik akıma dönüştü. Böylece, bu siyasi olaylar Türk dünyasında Türkçülük şuurunun geelişmesinde önemli rol oynamış, Hüseyin Cavid de ilk şiirler kitabından (Geçmiş Günler, Tiflis 1913) ömrünün sonuna kadar çok sevdiği bu Türkçülük,Turancılık idealı ile yaşamış ve bu düşünceleri edebî eserlerin dili ile bütün dünyaya yaymıştır. Şunu da belirtelim ki, Cavid’in Turancılığı onun dilinde daha çok yankı bulmuştur. Türkçülük düşüncesine göre ortak dil İstanbul ağızı olmalıydı. H. Cavid de bütün yaratıcılığı boyu dil birliğinin bu mühim şartına uyarak onu eserlerinde yılmadan uygulamıştır. Bu bakımdan Cavid yaratıcılığı Umumtürk edebî dilinin XX. yüzyıl Azerbaycan edebiyatındaki tek bir örneği olarak kalmaktadır. Anahtar Kelimeler: Azerbaycan, Türk, Turancılık, şiir, şair, Türkçülük, edebiyat, İstanbul mühiti. * Prof. Dr., Nahçıvan Bilimler Akademisi, Dil ve Edebiyat Enstitüsü Başkanı, e-posta: ebulfez_ amanoglu@yahoo.com.tr. 72 Azerbaycan halkının XX. yüzyıldaki en layikli abide şahsiyetlerinden biri ölümsüz şair Hüseyin Cavid’’dir (1882-1941). Hüsnü-huda şairi, sema şairi, büyük idealler şairi Cavid Efendi, geçen yüzyılın başlarında inkişafının doruk noktasına yükselmiş Azerbaycan romantizminin en seçkin numayendesi gibi edebiyat tarihimizde kendine özgü yer tutmaktadır. Dünya Türkçülük, Turancılık harekatının Azerbaycan’daki en ünlü nümayendesi olan Hüseyin Cavid Memmedtaki Sıtkı’nın Nahçıvan’daki Terbiye mektebinde okumuş, 1905 yılında tahsil için o zaman Türk dünyasının Mekke’si sayılan İstanbul’a yollanmış, 4 yıl bazı aralıklarla burada yaşamış,İstanbul üniversitesinin edebiyat fakültesinde serbest dinleyici sıfatıyla eğitim görmüştür.Tahsil yıllarında o Türk romantizminin o devirdeki seçkin nümayendeleri olan Namık Kemal, Şemseddin Sami, Abdulhak Hamit, Recaizade Mahmud Ekrem, Rıza Tevfik, Cenab Şehabeddin, Şinasi, Mehmet Akif Ersoy’la sıkı yaratıcılık ilişkileri kurmuş, onların etkisi altında kalmış, bu mühitte yetişmiştir. İstanbul’da kaldığı sürece bir taraftan fikir adamlarından ders almış, diğer taraftan da matbuat âleminde yakından iştirak etmiş, Turancıların Sırat-i Müstekim dergisinde üç şiirini neşrettirmiştir. Fıtratında Türklük şuuru güçlü olan Cavid Efendi’nin edebî-estetik ve felsefî görüşlerinin şekillenmesinde İstanbul mühitinin mühim rolü olmuştur. Türkiye edebî mühiti önceleri çoğunlukla klasik üslupta ve gazel türünde şiirler yazan Cavid’i kültür ve yenileşme bakımından etkilemişti. Cavid’in kalem dostu Aziz Şerif bu konuda şunları yazmaktadır: “İstanbul’dan dönüşünden sonra kendi yaratıcılığında tamamıyla başka yol seçmiş, çoğu zaman aruz vezninde yazsa da, yeni biçimlerden ve konulardan yararlanmaya başlamıştır. Bu bakımdan vatan şairi Hüseyin Salik ile şair Hüseyin Cavid arasındaki farkı apaçık göstermekle beraber edebî faaliyetinde İstanbul eğitiminin de rol ve önemini aydınlatmıştır 1 .
şehirlerinde öğretmen olarak çalışmış ve ilk şiirler kitabından Geçmiş Günler, (Tiflis, 1913) ömrünün sonuna kadar çok sevdiği Türkçülük, Turancılık ideali ile yaşamış ve bu düşünceleri edebî eserlerin dili ile bütün dünyaya yaymıştır. Bu bağlamda H. Cavid yaratıcılığı Türkiye-Azerbaycan edebî ilişkilerini yansıtmak bakımından son derece karakteristiktir. Onun piyeslerinin ekseriyesinde hadiseler Türk-Turan dünyasında cereyan eder ve kahramanlar bu dünyadan seçilmiş yiğit Türk oğul ve kızlarıdır. İşte buna göre Samed Vurgun, Vakıf piyesinde Cavid Efendi’ye üstü kapalı şekilde işaret ederek: neden şiirimizin baş kahramanı, Gâh turan’dan gelir, gâh da iran dan. diye soruyordu. Bu örnekten de görüldüğü üzere Cavid uzun yıllar Türkçülüğü, Turancılığı terennüm ettiği, Türk-İslam tarihine yüz tuttuğu için Pantürkist, Panturanist, 1
Hüseyin Cavid, Cavid’i Hatırlarken , Bakü, Gençlik Yayınları, s. 267. 73 Panislamist gibi damgalarla ittiham edilmiş, çeşitli baskılara maruz kalmıştır. Ama karşılaşdığı bu baskılar ve mahrumiyetler onu tüm ruhu, hayatı, varlığı ile bağlandığı mefkuresinden döndürememiştir. Tam tersine, yazar Türk’ün şanlı tarihini ihya etmenin gururunu yaşamış, bu yolda hayatını kurban vermekten bile çekinmemiştir. Aradan yıllar geçtikten sonra Cavid’in sanatına, idaellerine dönüş ruhu,onun dehasının ileri görüşlü olduğunu ispatlamıştır. Cavid yüz seneye yakın bir müddette Çar emperyalistlerinin boyunduruğunda inlemiş, Azerbaycan halkının kurduğu müstakil millî Cumhuriyet’in bu defa kızıla bürünmüş Rus emperyalistleri tarafından yeniden mahkûmiyete alınmasını bir türlü hazmedemiyordu. O zaman yazdığı bir şiirinde Azerbaycan halkının istiklali ve saadetini nasıl düşündüğünü, hayal ettiğini şöyle ifade ediyordu: düşündüm ki, emel çimenzarında, açar pembe güller, yeşil yapraklar. düşündüm ki, ömrün ilk baharında, al şafaklar saçar gülgün dudaklar. düşündüm ki, yatar kanlı tufanlar, Geçer zalim fırtınalar, volkanlar, ninni söyler bana coşkun ırmaklar. düşündüm ki, biter hicran demleri, doğar güneş susturur matemleri, Gülzari süslerken hoş kademleri, boyun büker benefşeler, zanbaklar. Fakat şairin düşündükleri ve umduklarının hepsi Azerbaycan’ın yeniden istilasıyla bir hayal oldu. Onun düşündüklerinin ve umduklarının aksine manzara şöyle idi: heyhat...ortalığı zülmetler aldı, talih yarı yardan aralı saldı, öksüz ruhum dildare hyüzyılet kaldı, kanattı gönlümü hain tırnaklar. 2 Cavid için vatan Azerbaycan’la sınırlı değildir. O, Turan’ı, Türk dünyasını her bir Türk evladının beşiği ve mezarı biliyor. Yazarın eserlerindeki Türkçülük ve Turancılık düşüncesi buradan kaynaklanmaktadır. Ama Cavid romantizminin dalgaları bazen Turan’a sığmıyor, onun hudutlarını aşarak Şark İslam dünyasına ve tüm evrene yayılır. Bu ise onun evrenselliyini şartlandırır. 3 Osmanlı Türkiyesi’nde ve Çarlık Rusyası’nda daha XIX. yüzyılın sonlarında Türkçülük ideyaları yayılmaya başlamıştı. İsmail Gaspıralı Kırım’da yayımladığı Tercüman gazetesinde; dilde birlik, fikirde birlik, işte birlik ilkesi ile 2
Mustafa Hakkı Türkekul, (1963), Azerbaycanlı Türk Şairi Hüseyin Cavid, İstanbul, s. 60. 3
Hüseyin Cavid, (2002), Bahar Şebnemleri, İblis, Peyğember, Bakü, Turan Yayınları. 74 Türkçülük mefkûresini tebliğ eder. Aynı işi Alibey Hüseyinzade Bakü’de, Füyuzat dergisi ile yerine getirirdi. Rusya’daki 1905-1907 yılı devriminden ve Türkiye’de II. Meşrutiyet’in ilanından sonra (1908) Türkçülük ideaları bir felsefi öğretiye, bir ideolojik cereyana dönüştü. Böylelikle, bu siyasi hadiseler Türk dünyasında Türkçülük şuurunun gelişmesine mühim etki yaptı. Türkiye’de Ziya Gökalp, Türkçülüğün Esasları, Kızıl elma adlı eserleri ile Türkçülere ışık tutup kaynak teşkil eder, Mehmet Emin Yurdakul ise lirik bir şekilde Türkçülüğü dile getirir. Cavid Türkiye’de olarken Türkçülük felsefesini geniş anlamda benimsedi. Bu aldıklarını,,kazandıklarını ise kudretli söz ustası gelecek hayatında ve yaratıcılığında bir amala çevirdi. Cavid Efendi aynıı zamanda gelecek nesillere Türkçülük şüurunun aşılanmasında önemli rol oynayacakdı. Böylece temelleri İstanbul’da atılmış Cavid Turancılığı Türk halklarına Türkçülük ideya ve mefkuresini aşyılayan,onların manevi dünyasındakı Türk ruhuna,Türkçülük düşüncesine nefes veren,can veren bir ışık olmuştur.Sonuç itibarile İstanbul’un edebî-medenî mühiti,Turancılık şüuru,felsefesi onun varlığına hakim kesilmiş ve onun bütün eserlerinde bu idealar ifadesini bulmuş, özellikle onun Koca Bir
daha belirgin şekilde yansımıştır. Mesela, Şark’ın bu büyük dram yazarı, İblis’te Türklük âleminin kudretini koruyabilmesi için vatanperver başçılara,önderlere ihtiyaç olduğunu şöyle ifade eder: türk ordusu etrafa bu gün hemle ederken, irane veya kafkaza imdade giderken, rus ordusu durmaz, çekyılirken önümüzden, Vasif! ne revadır ki şu parlak günümüzden, Feyz almayarak biz olalım gaflete mayıl, satmaz, satamaz milleti şehsiyyete akil. Yine İblis’te Cavid Türk tarihi ve Türkçülük konsepsiyonlarının sentezi ile Türklük âlemindeki medeniyetin önemi hakkında şunları yazar:
1917 yılında birtakım şairler Lenin’e medhiyeler uydururken Cavid kalbindeki coşkun Türklük ruhunu bütün Türk halklarının aynı derecede duyması ve kiymetlendirmesi için haykırıyordu: bir milletin tarihidir: kökü, yurdu, yuvası, tarihiniz baş ucundan hergiz eksik olmasın, altay dağı, mahan çölü,hem de Yasın ovası, birer aydın sahifedir her türk gerek anlasın. (Koca Bir Türk’ün Vasiyeti) 75 Cavid Türk gençliğini millet duygusunun tantenesi, vatan, bayrak sevgisi, adalet ve hakiket için mücadeleye sesliyor, bu mukaddes deyerlerin Türk halkının devizi olduğuna işaret edir. Böylelikle, Türk gençliyini bu ulvi değerler uğrunda fedakârlık göstermeye hazır olmaya çağırır:
*** evet arslan yavrularım, türk eli hep şanlıdır, elımas gibi lekesizdir, sakın gafil olmayın, Yüzyıl yirminci asırdır! Vazifesi pek ağır... arş ileri!... komşular yol aldı, geri kalmayın. (Koca Bir Türk’ün Vasiyeti) Türkçülük felsefesi içerisinde adalet, hak ve hukukun meydana çıkardığı bir kuvvet kelimesi de var ki, Cavid’de Türk’ün bu güç ve kudretini terennüm ediyor. O dünyaya hâkim güç olarak Türk kuvvet ve idrakını görmek istiyor. Bunun için vaktile dünyanın Türkler karşısında diz çökdüklerini de hatırlatıyor: ulu şahlar, kibirli hakanlar, Papalar, hep halifeler her gün, diz çökerlerdi türke karşı bütün, Çünki parlardı erlerin kılıncı. (Herb ve Felaket) Türkçülük felsefesinin temel unsurlarından biri dilde birlik kavramıdır. Onu da belirtmek lazımdır ki, Türkçülük cereyanının mümayendeleri Türk dünyasının dilde birliğini öbür unsurlardan daha çok inkişaf ettirmişlerdir. Bu idea Cavid’in İsmail Gaspıralı’nın (1851-1914) ölümü dolayısıyla yazdığı şiirde belirgin ifadesini bulmuştur:
Şunu da belirtelim ki, Cavid belki de Ulu Önder Mustafa Kemal Atatürk’ün “Yurtta Sulh, Cihanda Sulh” ifadesinin etkisi altında, Topal Teymur piyesinde şöyle söylemiştir: kesse her kimse cihanda kan izini, kurtaran dahi odur yer yüzünü. 76 Osmanlı Türk romantikleri tek düşüncenin değil, aynı zamanda edebî bir dil birliğinin de yaranmasını arzu eder. Ortak bir dil birliği ile dilde ve fikirde, düşüncede birlik ve böylelikle, bütün bir Türkçülük şuurunun oluşmasını istiyorlardı. Bunun devamı gibi Osmanlı romantikleri dil birliğinin terkibine millî vezin, hece vezni talebini de dâhil eder. Böylece Türkçüler arasında Türk şiirinde millî vezinle, hece vezni ile yazmak düşüncesi, ideyası meydana çıkmıştı. Türk romantik şiirinde bunun en tanınmış nümayendesi Mehmet Emin Yurdakul olmuştur. Cavid de eserlerinde hem aruzun, hem de hecenin mükemmel nümunelerini yaratmıştır. Azer’de hece ve aruzun kavuşmasını müşahide eder. Prof. Mehti Memmedov’un tabirince desek Cavid hece vezninde Yunus Emre’nin ritminde, ışıklı, şuh boyalarla süslenmiş şiirlerini yazmıştır. 4 Cavid’in Turancılığı özellikle onun dilinde daha dolgun ifadesini bulmuştur. Türkçülük düşüncesine göre ortak dil İstanbul şivesi olmalı idi. Cavid Efendi de bütün yaratıcılığı boyu dil birliğinin bu mühim şartına uymuştur. Mesele bundadır ki, Azerbaycan Halk Cümhuriyeti devrinde devletin dili de Türk dili adlanmış ve bu devlet resmî yazışmalarda Cavid’ gibi ortak dilden istifade etmiştir. Azerbaycan edebiyyatının Cafer Cabbarlı, Samed Vurğun, Mikail Müşfik, Süleyman Rüstem, Resul Rza, Mehmet Rahim gibi genç kalem sahipleri de XX. yüzyılın otuzlu yıllarının başlarına kadar Türkiye Türkçesi ile yazmışlardır. Malûmdur ki, Türk dili kavramı da 1937 yılında repressiyona uğramıştır. Bu devirde Türk dili terimininin kullanılması yasak edilmiş, onun yerine Azerbaycan dili ifadesi konulmuştu. Bu yıllarda çok sayıda vatanperver, millî düşünce sahibi, ileri dünya görüşlü aydınlar habse atıldığı, sürgüne gönderildiği için Türk dili ifadesinin kullanımdan kaldırılmasına kafa tutacak, yasak edilmesine karşı çıkacak, bu yasadışı emellere itiraz edecek adam da kalmamıştı ve Türk edebî dilini kullanan Cavid Efendi de sürgün edilenler arasındaydı. 5
Turançıların dilde birlik ilkesini yaratıcılığında göze almış, Türk dünyasının ortak yazı dilinde eser yazmanın başarılı nümunelerini yaratmıştır. Bu bakımdan Cavid yaratıcılığı Umumtürk edebî dilinin XX. yüzyıl Azerbaycan edebiyatındaki yegâne örneğidir. Mustafa Türkekul yazar ki, Cavid’in dili ister Azerbaycan dâhilinde, isterse Azerbaycan haricinde en çok münakaşa ve mubahese olunan bir konudur. Malûm olduğu üzere İstanbul Türkçesi ile Azerbaycan Türkçesi arasında ufak da olsa bir lehçe farkı vardır. Cavid İstanbul Türkçesi’ni benimsemiş, bu şiveyi bütün inceliklerine kadar öğrenmiş idi. Yaratıcılığının ilk devirlerinde, bilhassa şiirlerinde İstanbul şivesini kullanmıştır. Müşahedeler gösteriyor ki, büyük edebiyat adamı bu iki edebî Türkçe arasında bir köprü yaratmış, onlar arasındaki mesafeyi kısaltmıştır. Cavid’in kullandığı dil oldukça poetik, akıcı ve cilalanmış 4
Mehdi Memmedov, (1983), Acı Feryadlar, Şirin Arzular, Bakü, s. 30. 5
Hüseyin Cavid ve Türkiye Edebiyatı, Güneş, Bakü, s. 62. 77 bir Türkçedir. Kuzey ve güney Azerbaycan,Türkiye ve diğer Türk ellerinde öyle bir aydın bulmak olmaz ki, Cavid’i okusun ve anlamasın. 6 Ona göre de seçkin bilim adamı Mehmet Fuad Köprülü daha 30’lu yıllarda yazmıştır ki, “İstanbul Türkçesi ile yazdığı eserlerinde Cavid’in temiz ve işlenmiş bir üsluba sahip olması Azeri şiirinin tekamülü tarihinde ona mühim bir mevki temin etmiştir. Bilhassa
eserdir.” 7 Hakiketen yaratıcılığının ilk devirlerinde özellikle şiirlerinde İstanbul şivesini maharetle uygulayan şair sonraki eserlerinde bu şiveyi Azerbaycan edebî Türkçesi’ne yaklaştırmaya çalışmış ve demek oluyor ki bunu başarmıştır. Maalesef daha 1958 yılında Cavid’in eserlerinin yeni yayınına ön söz yazan Memmetcafer Caferov, Cavid’in dilini kominist noktayınazarından mutalaa ederek şöyle değerlendirmiştir: “Cavid Azerbaycan edebî-bedii dilini Türk sistemli dillerin hesabına “zenginleştirmenin” mümkün olduğu hakkında hayal beslemiş ve bu fikrinde her zaman yersiz inad göstermiştir.” 8 Mustafa Türkekul’un gösterdiği gibi, Memmetcafer Caferovun savunduğu hikmet tamamile yersiz ve manasızdır. Cavid’in Azerbaycan Türkçesini başka Türk halkları dilleri hesabına zenginleştirmek fikri ve bu fikirinde inadı gayet doğru ve yerindedir. Yeri gelmişken bir meseleni de belirtmek yerinde olurdu. Eserlerinin diline çok hassasiyetle yaklaşan Cavid efendi demek olur ki, bir çok elyazmasının sonunda “İmlasına dokunmamalı” diye yazarak bu meseleye çok büyük önem vermişti. Kim bilir,belki de bu israrı ile o ne zaman ise Türkçülük ideyalarının,ümumtürk dilinin,ortak Türk yazı dilinin gerçek olacağını çok-çok önceden görmüş ve sezmişti. Amma maalesef, sovyet döneminde Cavid berat ettikten sonra(1956), 1958 yılından başlayarak yayınlanan eserlerin müellif metni üzerinde, uyarılara rağmen lüzumsuz el gezdirmeler, düzeltmeler yapılmış, Cavid’in diline kabaca müdahileler edilmiştir. Amma sevindirici hâldir ki, Azerbaycan Cumhuriyeti’nin Başkanı Sayın İlham Aliyev’in “Azerbaycan dilinde Latin alfabesi ile kitlesel neşrlerin hayata geçirilmesi hakkında” 12 Ocak 2004 yılı tarihli talimatına uygun olarak Hüseyin Cavid’in 2005 yılında yayımlanmış beş cilitli (bu baskıyı şairin kızı Turan Hanım hazırlamıştır.) baskısı, önceki baskılardaki tahrifleri aradan kaldırmış, şairin dil ve üslubu korunmuş, imlasına da dokunulmamıştır. Böylelikle, yeni yayımlanan beş cildlik esasında (Eserleri) Cavid dilinin tekamülünü de izlemek, takip etmek imkânı sağlanmıştır.
Cavid, Hüseyin (1958), Seçilmiş Eserleri, Bakü, s. 5. -----, (2002), Bahar Şebnemleri, İblis, Peyğember, Bakü, Turan Yayınları. 6
Mustafa HakkıTürkekul, (1963), Azerbaycanlı Türk Şairi H. Cavid, İstanbul, s. 51. 7
Azer Turan, (2004), Cavid Efendi...Araz, Bakü, s. 33. 8
H. Cavid, (1958), Seçilmiş Eserleri, Bakü, s. 5. 78 Memmedov, Mehdi, (1983), Acı Feryadlar, Şirin Arzular, Bakü, s. 30. Şerif, Aziz, (1982), Hüseyin Cavid.Cavid’i Hatırlarken, Bakü, Gençlik Yayınları, s. 267. Turan, Azer, (2004), Cavid Efendi...Araz, Bakü, s. 33. Türkekul, Mustafa Hakkı, (1963), Azerbaycanlı Türk Şairi H. Cavid, İstanbul, s. 51. -----, (1963), Azerbaycanlı Türk Şairi Hüseyin Cavid, İstanbul, s. 60. Uzun, Dr. Enver, (1998), Hüseyin Cavid ve Türkiye Edebiyatı, Güneş, Bakü, s. 62. Yüklə 291,66 Kb. Dostları ilə paylaş:
|