10
o cümlədən Şamaxıya da köçürülmüşdür. Şamaxnının Mədrəsə, Sağiyan,
Meysəri, Kələxana, Zarxı və s. kəndlərinə ermənilərin köçürülməsində əsas
məqsəd onların köməkliyi ilə müsəlman əhalini əsarət altında saxlamaq ıdi. Bu
siyasət əsasmda Şamaxı ərazisinə Rusiyanın mərkəzi rayonlarından molokanlar
da köçürülmüş və onlar burada 6 kənddə məskunlaşmışlar.
XIX əsrin ilk illərində ermənilər ölkə sakinlərinin 9,37%-ni təşkil etdiyi
halda, XX əsrin əwəlində bu rəqəm 32,6%-ə çatmışdır. Təqribən 100 il ərzində,
ilk növbədə ermənilərin mexaniki yerdəyişməsi nəticəsində Şimali
Azərbaycanda, keçmiş İrəvan xanlığının ərazisi də nəzərə alınmaqla onların sayı
24 dəfə artmış və 1916-cı ildə 1.211.145 nəfər olmuşdur. (11)
Rus tədqiqatçısı N. N. Şavrovun yazdığına görə XX əsrin əvvəlinədək
Zaqafqaziyada yaşayan 1 mln. 300 min ermənidən bir milyon nəfərdən çoxu
diyarın yerli sakinlərinə mənsub deyildilər və Rusiya tərəfindən burada
məskunlaşdırılmışlardır. (12)
Şamaxıda müxtəlif dövrlərdə, konkret olaraq 1191-ci, 1667-ci, 1856-cı,
1859-cu, 1861-ci, 1872-ci və 1902-ci illərdə baş vermiş zəlzələlər xeyli insan
itkisinə və dağmtıya səbəb olmuşdu. 1902-ci ildə baş verən güclü zəlzələ
nəticəsində 2000 nəfər ölmüş, 16 min nəfər evsiz-eşiksiz qalmış, 4000 ev, 6
məscid uçmuş və bazar yanmışdı. Çar hökumətinin yerli müsəlman əhaliyə
düşmən münasibəti bu dövrdə də özünü büruzə vermişdi. Zəlzələdən sağ çıxmış
16 min şamaxılıya cəmi üç həkim, bir tibb bacısı yardım göstərirdi. Hökumətdən
heç bir kömək görməyən şamaxılılar özləri xilasetmə işlərinə başlamış və hətta
zəlzələdən 9 gün sonra xarabalıqlar altından 12 yaşlı şamaxılı Ümmi Müslüm
qızmı çıxararaq xilas etmişlər. (13)
Çar xəfiyyə idarəsinin təhriki ilə 1905-1906-cı illərdə Bakıda (6-9
fevral 1905) və digər bölgələrdə ermənilər tərəfindən müsəlman qırğınları
törədilsə də, bu zaman Şamaxıda ciddi qarşıdurma qeydə alınmamışdı. Lakin
buna baxmayaraq Şamaxıda olan ermənilər Tiflis, Qazax, Gəncə, Şuşa və
Cəbrayılda müsəlmanları qıran cinayətkarlara hər cür maddi köməklik
göstərmişlər.
Rusiyanın Osmanlı İmperiyasındakı konsulu V.Mayevski həmin illərin
qanlı hadisələri haqqında yazmışdı: “Bu dövrdə (1904-1906-cı illərdə) rus
hakimiyyətinin zəifləməsi, bəzi hallarda isə onun əsla olmaması hər yerdə
müşahidə olunurdu... Bizim cənubi-şərqi Qafqazın başına gəlmiş bəlalar həm
“hakimiyyətin cinayətkar fəaliyyətsizliyi” nəticəsində, həm də çaxnaşmaların
əsas xadimləri olan “Daşnaksütyun”un cinayətkar fəaliyyəti nəticəsində baş verə
bilərdi.” (14)
Çar Rusiyasının Azərbaycanda yeritdiyi “parçala-hökmranlıq et”
siyasəti ermənilərlə müsəlmanlar arasında nifaq salmaqla yanaşı, müsəlmanlar
arasında da düşmənçiliyi qızışdırmaqdan ibarət idi. Bunun üçün Tiflisdə 1847-ci
il dekabr ayının 13-də şiə məktəbi, 1849-cu il yanvarın 15-də isə sünnü məktəbi
açılmışdır. Xalq arasında “Əli” şkolası, “Ömər” şkolası adlanan bu məktəblər
şəbəkəsi tezliklə daha da genişləndirilərək Şamaxı, Quba, Şəki və başqa
11
şəhərlərdə də təşkil olunmuşdur. Çarizmin bu bədnam siyasətinə etiraz olaraq Ü.
Hacıbəyov 1907-ci ildə “İrşad” qəzetində yazırdı: “Rusiya hökuməti... əvvəlcə
bizim gözümüzü yumdu ondan sonra başlayıb, şeyxülislam təyini, müfti nəsbi,
“Ömər” şkolası küşadı, “Əli” şkolası təsisi, şiə zakonouçiteli, sünnü
zakonouçiteli təyini ilə bərabər, sair fəsadlarla bizim aramızda əvvəlcədən
qazılmış olan şiə və sünnü quyusunu daha gen və daha dərin... qazıb, rahat və
arxayın oturdu”. (15)
Çarizmin azərbaycanlılara inamsızlıq göstərərək onları orduya
çağırmaması da müstəmləkə siyasətinin tərkib hissəsi idi ki, bu da
azərbaycanlıların silahdan istifadə edə bilməməsinə, təşkil olunan milli qırğınlar
zamanı onların tamamilə müdafiəsiz qalmasına səbəb olurdu. Bununla bağlı
M.Ə.Rəsulzadə yazırdı: “Çarlığın Azərbaycan türklərinə endirdiyi böyük
zərbələrdən biri, onu əsgərlik hikmətindən miəf tutmasıydı. Bu surətdə fitrətin
cəngavər bulunan bura türklərinə əsgərlik haqqını unutdurmaq və bu surətlə
onları Rusiya imperializmi zərərsiz bir hala qoymaq istəmişdi”. (16)
Məhz rus çarizminin və sovet Rusiyasının yeritdiyi imperiya
siyasətinin, millətlər və dinlər arasında nifaq salmaq, onları bir-birinə qırdırmaq
siyasətinin nəticəsi olaraq 1918-ci ildə ermənilər tərəfindən azərbaycanlılara
qarşı növbəti dəhşətli cinayətlər törədilmişdir.
1917-ci il oktyabrın 22-də Bakı Sovetinə və 1917-ci il noyab-rın 26-28-
də Cənubi Qafqazda Müəssislər Məclisinə keçirilən seçkilərin nəticələri
bolşeviklərin bu ərazidə çox zəif ictimai bazaya malik olduğunu sübut etmişdi.
Hətta yalan vədlərlə Bakıda hakimiyyəti ələ keçirmiş bolşeviklər 1918-ci ilin
mart hadisələrinə qədər şəhərdəki vəziyyətə tam nəzarət edə bilmirdilər. Onlar
şəhər dumasının və milli şuraların fəaliyyətini dayandıra, milli qoşun hissələrini
tərkisilah edə, burjuaziyanın müqavimətini qıra bilməmişdilər. Bakı Soveti
şəhərdə real hakimiyyətə nail olmaq məqsədilə özü üçün təhlükə hesab etdiyi və
seçkilərdə uduzduğu “Müsavat” partiyasını sıradan çıxarmağı qarşısına məqsəd
qoymuşdu. Bunun üçün isə bu təşkilatı dəstəkləyən müsəlman əhaliyə qarşı
təzyiqləri artırır və bu siyasətdə ermənilərdən istifadə edirdi.
1918-ci ilin yanvar-mart aylarında erməni millətçi partiyaları müsəlman
əhaliyə qarşı düşmənçiliyi artırmaq üçün müxtəlif təxribat və şantaj
kampaniyasını gücləndirirdilər. S. Şaumyanın rəhbərlik etdiyi Bakı Soveti isə
sovet orqanlarında ermənilərə yüksək vəzifələr verməklə onlara yaxından
köməklik göstərirdi.
1918-ci ilin aprelində təşkil olunmuş Bakı Kommunasının başçısı S.
Şaumyan nəinki Azərbaycan xalqının öz müqəddəratını təyin etmək hüququnu,
hətta “Azərbaycan” sözünü belə qəbul etmirdi. Əmiryanın redaktoru olduğu
“Bakinski raboçi” qəzeti bu sözü məsxərəyə qoymaqdan belə çəkinmirdi. (17)
Qafqaz cəbhəsinin ləğv edilməsindən sonra öz evlərinə geri qayıdan rus
hərbi hissələrinin əsgərləri öz silah və sursatlarını çox ucuz qiymətə ermənilərə
satırdılar. Bu zaman Rusiyada aclıq və səfalət hökm sürdüyündən hərbçilərin
əksəriyyəti Rusiyaya qayıtmaqdansa Bakıda qalmağa üstünlük verirdilər. Mart