Şamaxi soyqirimi 1918 shamakhi genocide

16 

 

İ.  Boqomolovun  A.  Caparidzenin  adına  göndərdiyi  müraciətdə 

deyilirdi:  “Bir  daha  sizdən  xahiş  edirəm  ki,  cəllad  Lalayevi  həbs  edəsiniz.  O, 

çoxlu  sayda  qadın  və  uşaq  öldürmüş,  evləri  qarət  etmişdir.  Əmirov  onu,  həbs 

etmək istədikdə, qaçıb gizlənmişdir. Hamı  təsdiq edir ki,  o,  məscidi  yandırmış 

və orada çoxlu qadın qətlə yetirmişdi.” Lakin bu müraciətə A. Caparidzedən heç 

bir  cavabı  olmamışdır.  Çünki  o,  S.  Lalayevi  himayə  edən  S.  Şaumyanın  onun 

həbsi ilə bağlı hərbi-istintaq komissiyasının sədri Kojemyakoya etdiyi etirazdan 

xəbərdar idi. (27) 

Şamaxıda  baş  verən  cinayətlərin  daha  qəddarlıqla  həyata 

keçirilməsində rus və erməni millətçilərinin anti-türk, anti-müsəlman siyasəti ilə 

yanaşı, S.Lalayevin şəxsi intiqam hissi, yerli əhaliyə bəslədiyi kin-küdurətin də 

müəyyən təsiri olmuşdur. O, 1905-1906-cı illərdə baş vermiş erməni-müsəlman 

qırğınları  zamanı  öldürülmüş  atasının  və  əmisinin  intiqamını  şamaxılılardan 

almaq üçün dinc əhaliyə qarşı görünməmiş vəhşiliklər törətmişdi. Lakin faktlar 

sübut edir ki, 1905-1906-cı illərdə onun atası və əmisi öz cinayətkar əməllərinin 

qurbanı olmuşlar. Bakı Mixaylov xəstəxanasının sənədlərinə görə, 1905-ci ilin 6 

fevralında  erməni  milyonçuları  Balabek  Lalayevin,  Artyom  Babayantsın,  İsay 

Ter  Osipovun  və  başqa  maqnatların  havadarlığı  ilə  terror  qrupu  18  adamı 

öldürmüş  və  33  nəfəri  yaralamışdır.  Onların  34-ü  azərbaycanlı,  6-cı  rus, 

qalanları başqa  millətlərin nümayəndələridir. Həmin cinayətkar qrup ertəsi gün 

100-dək dinc vətəndaşı öldürmüş və yaralamışdı. (28) 

Şamaxıda ermənilərin törətdikləri vəhşiliklər o qədər dəhşətli olmuşdu 

ki,  hətta  nə  qədər  çalışsalar  da  o  dövrdəki  bolşevik  mətbuatı  da  bu  faciəyə  öz 

münasibətini gizlədə bilməmişdi. Lakin onlar müsəlman əhaliyə qarşı edilən bu 

vəhşiliklərə  “dinc  əhaliyə  qarşı  da  bəzi  haqsızlıqlar  törədildi”  kimi  loyal 

münasibət bəsləməklə kifayətlənmişlər. 

S.Lalayev  və  T.Əmirovun  rəhbərliyi  ilə  təkcə  Şamaxı  şəhərində  bir 

neçə  gündə  minlərlə  müsəlman  qətlə  yetirilmişdir.  O  dövrdə  Şamaxının  adlı-

sanlı şəxsiyyətlərindən olan Molla Cəfərqulu Axund, şəhər hakimi Teymur bəy 

Xudaverdov,  birinci  dövlət  dumasına  Şamaxıdan  deputat  seçilmiş  Məmməd 

Əliyev, Molla Hacı Məhyəddin Əfəndi, Hacıbaba Abbasov, Əşrəf Hacıyev, Hacı 

Əbdül  Xəlil  Əhmədov,  Ağa  Əhməd  Əhmədov,  Hacı  Qəni  Zeynal,  Hacı  Əbdül 

Hüseyn Zeynalov, Hacı İsrafil Məmmədov, Mir İbrahim Seyidov, Hacı İbrahim 

Salamov,  Hacı  Əbdül-Qasım  Qasımov,  Əyyubağa  Veysov,  Zeynəb  xanım 

Veysova,  Əliabbas  bəy  Ibrahimbəyov,  Ələkbər  Qədirbəyov,  Əbdürəhim  ağa 

Ağalarov,  Zəkəriyyə  Əfəndi  Mehdi  Xəlil  oğlu,  Ziyəddin  Abdullayev,  Hacı 

Molla  Həsən  Zeynalov,  Mahmud  Hacıağa  oğlu  və  bir  çox  başqala-n  da 

öldürülənlərin arasında idi. 

Şamaxıda  bu  dövrdə  ermənilər  tərəfindən  13  məhəllə  məscidi  və 

məşhur  müqəddəs  ocaq  -  Cənubi  Qafqazda  və  Yaxın  Şərqdə  ən  qədim 

müsəlman  məbədlərindən  olan,  743-cü  ildə  inşa  edilmiş  Cümə  mescidi  də 

yandırılmışdı. Bu məscid müsəlmanlara həm bir qibləgah, həm də qədim abidə 

kimi  əziz  idi.  Çoxlu  sayda  qadın  və  uşaq  həyatlarını  xilas  etmək  üçün  bu 

---

17 

 

məscidə  pənah  getirmişdi.  Onlar  belə  hesab  edirdilər  ki,  əhali  arasında  böyük 

nüfuza  malik  olan  Molla  Cəfərqulu  Axundun  da  içərisində  olduğu  allah  evinə 

ermənilər toxunmağa cürət etməzlər. Lakin erməni quldurları mescidə daxil olan 

kimi  Axundun  gözlərini  çıxarmış,  dilini,  qulağını,  burnunu  kəsmiş,  diri-diri 

dərisini  soyaraq  güllələmişdilər.  Bundan  sonra  dinc  əhalini  məscidə  yığaraq 

yandırmışlar. (29) 

Şamaxıda  1918-ci  ilin  mart-aprel  aylarında  öldürülənlərin  sayı 

haqqında  müxtəlif  məlumatlar  mövcuddur.  Bəzi  məlumatlarda  öldürülənlərin 

sayı 7 min, bəzilərində 8 minə qədər, bəzilərində 8-12, bəzilərində isə 40 minə 

qədər olduğu göstərilir. 1920-ci  ildə  mühacir ədəbiyyatında öldürülənlərin sayı 

bir  mənbədə  12  minə  qədər,  digər  bir  mənbədə  isə  17  min  nəfər  olduğu 

göstərilir. (30) 

Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti hökuməti tərəfindən Fövqəladə İstintaq 

Komissiyası 1918-ci ilin mart-aprel aylarında Şamaxı qəzasının azərbaycanlılar 

yaşayan  58  kəndinə  ermənilərin  hücumu  zamanı  ölənlərin  sayının  aşağıdakı 

kimi olduğunu müəyyən etmişdir: 

 

№ 

Kəndin adı 

Ölənlərin sayı 

Yaralı 

Kişi 

Qadın 

Uşaq 

1 

Cəyirli 

40 

20 

15 

4 

2 

Ərəbqədim 

200 

100 

78 

yox 

3 

Cəmcəmli 

15 

5 

6 

yox 

4 

Mırtı 

4 

 

1 

- 

5 

Talış -Məlik 

11 

4 

1 

- 

6 

Mirikənd 

8 

9 

2 

yox 

7 

Şərədil 

10 

5 

5 

yox 

8 

Quşçu 

192 

115 

25 

yox 

9 

Şıxməzid 

10 

5 

3 

yox 

10 

Yuxarı Çağan 

1 

- 

- 

- 

11 

Ağabəyli 

7 

3 

4 

yox 

12 

Qaravəlli 

40 

50 

30 

yox 

13 

Barbar Navahı 

15 

10 

5 

yox 

14 

Gorus -Çaparlı 

10 

15 

10 

1 

15 

Kürdəmir 

25 

- 

- 

- 

16 

Qonaqkənd 

25 

5 

4 

yox 

17 

Ovculu 

5 

10 

12 

yox 

18 

Bağırlı 

80 

150 

140 

yox 

19 

Təkəli 

360 

412 

150 

yox 

20 

Hacılı 

40 

60 

30 

yox 

21 

Dilman 

300 

235 

50 

yox 

22 

Kalva 

250 

150 

100 

2 

23 

Xatman 

60 

40 

20 

yox 

24 

Suraxanı 

11 

3 

6 

yox 

25 

Xəsiqara 

46 

20 

16 

yox 

26 

Tirğan 

300 

40 

20 

yox 

27 

Talışnuru 

20 

5 

- 

- 

28 

Sərdakar 

8 

12 

8 

Yox 

---