Şamil Vəliyev – 50

338
Bütün ömrünü xalqın azadlığı, vətənin demokratik yolla inkişafı naminə sərf
etmiş Mir Jəfər Seyid Javad oğlu Pişəvəri Javadzadə Xalxalinin həyatı müəmmalı
şəkildə bitdi.
Pişəvəri ijtimai fikir tariximizdə M.F.Axundov, J. Məmmədquluzadə,
N.Nərimanov, J.Jabbarlı, S.Vurğun, M.Hüseyn, M.İbrahimov kimi erudisiyalı, geniş
dünyagörüşlü, ədəbi növ və canr baxımından yaradıjılığı rəngarəng və zəngin olan bir
sənətkar kimi yer tutmuşdur. O, ədəbi yaradıjılığın şer, nəsr kimi növlərində qələmini
sınamış, bədii tərjümə ilə məşğul olmuşdur.
Məlum olduğu kimi, şer bədii yaradıjılığın daha çətin və məsuliyyətli sahəsidir. O
insanın hiss və duyğularını oxşamalı, onun mənəvi dünyasına daha güjlü, emosional-
estetik təsir göstərməlidir. Şer epik və dramatik canrlara nisbətən daha dinamik, yığjam
və operativ sənət sahəsidir, bir növ improvizasiyalı sənətdir. Daha çox emosional-
hissiyyat zəminində yaranan şerlər sonralar bədii yaradıjılığın müxtəlif sahəsinə keçmiş
şəxslərin həyatının daha çox ilk dövrlərində yaradılır.
M.J.Pişəvəri də belə bir yaradıjılıq yolu keçmişdir. Bədii nümunələr yaradan hər
bir yaradıjı şəxs kimi gələjəyin görkəmli dövlət xadimi, yazıçı-curnalisti də uşaqlıq
çağlarında çoxlu şerlər qələmə almışdır. Lakin o, bu ilk qələm təjrübələrini çapa
verməmişdir. Sonralar, 1919-ju ildə «M.J.» imzaları ilə yazdığı şerləri çap etdirməklə
ədəbiyyata gəlmişdir. Pişəvərinin bədii yaradıjılığı haqqında azlıq təşkil edən
araşdırmalarda gələjək ədibin ilk poetik qələm məhsulları bədii səviyyəsinə görə tənqid
edilmişdir. Həqiqətən də, Pişəvəri sosial bəlaları şer dili ilə söyləyərkən bu poetik
nümunələrin sənətkarlığının bir o qədər də fərqinə varmamışdır.
Ədəbiyyat tariximizə nəzər saldıqda açıq-aşkar görürük ki, görkəmli ədiblər,
yaradıjılığın əksər sahələrində qələmlərini sınamışlar. Siyasi xadimlər, məsələn,
N.Nərimanov və S.Pişəvəri ijtimai-siyasi fikirlərini daha kəsərli söyləmək üçün bədii
yaradıjılıqdan mühüm vasitə kimi istifalə etmişlər. Şübhəsiz, hər bir yazıçı məfkurəsinə
xas olan fikirləri bədii şəkildə ifadə edir. Məsələn, N.Nərimanov, S.M.Qənizadə,

---

339
S.S.Axundov, A.Şaiq, Q.Əfəndiyev və b. öz pedaqoci fikirlərini bədii yaradıjılığın
müxtəlif canrlarında təsvir və təbliğ edirdilər. Pişəvəri də sələfləri kimi ilk dövrlərdə
gördüyü ijtimai bəlaları ifadə etmək üçün Sabir poeziyasına üz tutmuşdur.
Pişəvərinin yazdığı şerlərdə bir milli təəssübkeş, Vətən fədaisi, xalqını müstəqil
və birləşmiş görmək istəyən vətəndaş obrazı ilə rastlaşırıq. Pişəvərinin şerləri onun
bədii yaradıjılığında azlıq təşkil etməsinə baxmayaraq, o dövrki ijtimai çatışmazlıqlar və
nöqsanlara toxunmaq nöqteyi-nəzərindən əhəmiyyətlidir.
O, yaradıjılığa başlayarkən uzun illər müstəmləkə, çarizm zülmü görmüş
Azərbayjan 1919-ju ildə müstəqilliyə təzəjə qədəm qoymuşdu. Hələ də Azərbayjan
zəhmətkeşlərinin həyatı ağır vəziyyətdə idi. Xalqa mətbuat və söz azadlığı, müstəqillik
hüququ verən Azərbayjan Xalq Jumhuriyyəti dövründə gənj Mir Jəfər «Hurriyyət»
qəzetini buraxır, bu mətbuat orqanında könlünə yatan yazıları, məqalə və bədii
parçaları, hətta öz şerlərini də çap edirdi. Həmin illərdə Azərbayjanda demokratiya
hökm sürürdü. Müsavat hakimiyyətini quranlar elə bir demokratik quruluşla
Azərbayjanı idarə edirdilər ki, siyasi və milli mənsubiyyətinə görə heç kim təzyiqə
məruz qalmırdı.
Pişəvərinin bədii yaradıjılığa gəldiyi illərdə Azərbayjanda poeziya sahəsində iki
aparıjı üslub vardı: M.Ə.Sabir ədəbi məktəbinin davamçıları olan Ə.Nəzmi,
Ə.Qəmgüsar, J.Jabbarlı və başqalarının yaradıb davam etdirdikləri satira; H.Javid, A.
Şaiq, M.Hadi kimi sənətkarların yaratdığı romantik poeziya. Zamanın tələbləri ilə satira
daha geniş yayılmışdı. O, zamanın güzgüsü idi. Çünki Sabir tərəfindən əsrin aparıjı
üslubuna çevrilən «satira şəxsi nifrəti ifadə etmək səviyyəsində qalmayıb, siyasi, ijtimai
və inqilabi bir mahiyyət daşıyırdı. Ona görə də Sabirdən sonra satirik üsluba üz tutanlar
fitnəkarlığı, yoxsulluğu, ijtimai eybləri ifşa etmək üçün onun satiralarından istifadə
edirdilər».

---

340
Güney Azərbayjanı ədəbiyyatının bir sıra şairləri – Əli Fitrət, Mir Mehdi Çavuşi,
İbrahim Zakir kimi satirik şairləri də Sabirin sənətindən çox şey öyrənmişlər. Bu
siyahıya M.J.Pişəvərinin də adını daxil etmək olar.
M.Ə. Sabir Bakı fəhlələrinin ağır vəziyyətini, kəndlilərin məşəqqətli həyatını
görür, həmin ajıları əsərlərində yaşayırdı. Ümumilikdə Azərbayjan ədəbiyyatına güjlü
təsir etmiş böyük şairin irsinin üslub-mövzu, forma-estetik qayə xüsusiyyətləri
M.J.Pişəvəriyə də təsir etmişdir. O, öz şerlərində Azərbayjan zəhmətkeşlərinin ağır
həyatını, kapitalistlər tərəfindən istismarını, ehtiyaj və yoxsulluq keçirmələrini təsvir
edirdi.  «Nadi» imzası ilə yazdığı bir şerində kəndlilərin yoxsul həyatını, onların
əməyinin məhsulunun mənimsənildiyini xatırlayan, uşaqlıq illərinin ajı xatirələrini yada
salan gənj şair onu düşündürən sualları qələmə alaraq yazırdı:
Niyə biçarə kəndlilər möhtaj,
Niyə aj? Ey xuda, neçün yalavaj?
Nədən ötrü gərək verə dehqan
Hasili-rənjini yesin bəy-xan?
Kəndli, ey zəhmətindən aləm şad,
Öz ajlığından eyləyən fəryad!
Yatma, dur. Dur da eyləyib hümmət,
Səy edib qoyma fövt ola fürsət.
M.J.Pişəvərinin ədəbiyyatşünaslığa jəmi bir neçə şeiri bəllidir. Yaradıjılığının ilk
dövrlərinə təsadüf edən bu satirik şeirlər «Hürriyyət» qəzeti səhifələrində «O yan bu
yandan»  /Üzeyir Hajıbəyovun «Ordan-burdan» ümumi başlığını xatırladır/ adlı
publisistik qeyddən sonra dərj olunmuş «Deyirlər ki, gərək zülmdən azad ola kəndli!»
misrası ilə başlanan şeir özünün dil-üslub və forma xüsusiyyətləri ilə Sabirin «Fəhlə,
özünü sən də bir insanmı sanırsan?», «Əkinçi» adlı şerləri ilə səsləşir:
Derlər ki, gərək zülmdən azad ola kəndli!
Hürriyyət ala, xürrəmü dilşad ola kəndli!

---

341
Zənnimjə, bu sözlər hamı bihudə yalandır,
Hürriyəti kəndli nə edir? Çün o çobandır.
Sarsaqdır, avamdır, dəlidir, gijdir, qabandır.
Heyvan kimi qoy ömr edə, heyvan ola kəndli!
Kim der ki, gərək zülmdən azad ola kəndli! və s…
Şeirin mövzu və formaja, ideya-məzmunja Sabirin fəhlə və kəndli mövzusunda
əsərləri ilə səsləşməsini əsaslandırmağa lüzum yoxdur. Müəllif bir tərəfdən kəndlinin
ağır həyatını təsvir edirsə, o biri tərəfdən onun xürrəm, dilşad olmasını arzulayır.
Pişəvəri digər satirik şerlərində də öz həyat idealına, ijtimai qayəsinə sadiq
qalmışdır. İroniyalı deyim, məjazlar və ideyalarla fikrin lakonik və fəlsəfi-ekspressiv
verilməsi bu şerlərin əsas məziyyətlərindəndir.
Bu baxımdan bütövlükdə təqdim olunan «Gedər» rədifli şer də maraq doğurur:
Tutsa jahanı şurişü qoja keçər, gedər,
Etsə rəyasət ərləri dəva keçər, gedər.
Axşam lokantə, sonra da bulvar səyahəti,
Həmrahin işdə bir özü rəna keçər, gedər.
Göz dəyməsin heyifdir, müsəlman ziyalısı,
Məxmur, məst, valehü-şeyda keçər, gedər,
Asudəlik gər olmasa da fəhlə sinfinə,
Eyb eyləməz bu zəhməti bija keçər, gedər.
Qarnıyoğunla, injə boyunlar savaşması -
Qurtarmaz, əlbət, onda var iman keçər, gedər.
Keçsin, jəhənnəm olsun, əbəs yerdə çırpınız,
Yoxsul, fəqirü-müflisü bina keçər, gedər.
Səhv eyləməz əfəndi, ağa, qaspadin, əmu!
Hər növ tutsan, axırı dünya keçər, gedər.

---

342
Bu sətirlərdə isə Pişəvərinin fəhlə sinfinin ağır həyatına, məşəqqətli məişətinə
münasibəti öz əksini tapmışdır.
Pişəvərinin satirik şeirləri onun poetik duyumu, həyata tənqidi münasibətinin
bədii etikası haqqında dolğun təsəvvür yaradır. Şerlərin dil-üslub xüsusiyyətləri böyük
Sabirin poetikasını xatırladır. Danışıq dilindən alınmış «Qarnıyoğunlar»;  «Jəhənnəm
olsun»;  «Göz dəyməsin»;  «Sonyaları oynadırıq»;  «Əziyyətlə dolansın» kimi ifadələr
Javadzadə poetikası barədə xeyli informasiya əks etdirir.
Pişəvərinin bədii yaradıjılığında həbsdə olduğu vaxt qələmə aldığı «Zindan
xatirələri dəftərindən» əsəri mühüm yer tutur. Əsər müəllifin gördüyü, şahidi olduğu,
şəxsən iştirak etdiyi hadisələr haqqında xatirələrindən ibarətdir.
Pişəvərinin «Zindan xatirələri dəftərindən» əsərini bədii memuar da adlandırmaq
olar. Əsər bədiiliyinə görə Mirzə Jəlil, A.Şaiq, Y.Vəzirin xatirələri ilə yanaşı durur.
Müəllifin başına gələn müsibət və bəlaların bədii təjəssümüdür.  «Zindan xatirələri»
kompozisiya və dil xüsusiyyətlərinə görə xatirə-povestdir. Doğrudur, hadisələrin
genişliyinə, iştirakçıların çoxluğuna, əhatə etdiyi dövrün hadisələrinin mürəkkəbliyinə
görə roman canrının çalarları da müşahidə olunmaqdadır. Anjaq əsəri bütün ədəbi və
bədii xüsusiyyətlərinə görə xatirə-povest hesab edirik və tədqiqatda ondan «povest»
kimi danışajağıq. «Zindan xatirələri» dolğunluğu ilə povestin canr tələblərinə tam javab
verir.
Tədqiqatçıların fikrinjə,  «Zindan xatirələri dəftərindən» əsəri İranın 20-40-jı
illərdəki ijtimai quruluşunun ifşası, polis və məmurlarının özbaşınalığının təsviri
nöqteyi-nəzərindən böyük əhəmiyyətə malikdir. Bu xatirələrdə hakim dairələrə mənsub
olan şəxslərin xəyanəti, qorxaqlığı, ikiüzlülüyü və tamahkarlığı da kəskin qələmlə ifşa
edilir».
Qeyd edildiyi kimi, polisin, daha doğrusu Rza şah xəfiyyəsinin jinayət və terror
əməlləri məmləkətdə geniş yayılmışdı. Rza şahın dəhşətli, xalqın gedər-gəlməz
adlandırdığı «Qəsri-Qajar» zindanında bir çox ziyalılar, ijtimai xadimlər, qələm
sahibləri, bir sözlə, şahın nəzərində siyasi məhbus hesab edilənlər İran jəlladlarının ağır

---

343
fiziki jəzalarına məruz qalırdılar. Bu məhbuslar öz şərəf və ləyaqətlərini qorumaq, belə
bir mühitdən saf və təmiz çıxmaq üçün bir çox çətin sınaqlardan keçməli olurdular.
Əsərin baş qəhrəmanı - Mir Jəfər Pişəvəri özüdür. Ədib digər surətlərlə yanaşı öz
bədii xarakterini də povestin qəhrəmanı kimi dolğun, müsbət bir obraz səviyyəsində
oxujunun nəzərlərində janlandırır.
Povestin dəyərini artıran jəhətlərdən biri də orada tarixi şəxsiyyət olan obrazlar
haqqında məlumatın verilməsidir. Əsərdə oxuju siyasi idarənin vaxtilə rəisi olmuş
Müşir Hümayun, Rza şahın sağ əli olub sonra şahənşahın qəzəbinə düçar olmuş
Teymurtaş, Xanbaba Əsəd, ərdəbilli İzzət, Seyid Fərhad, Əli Rövşən, çörəkçi
Əbülqasım və s. şəxslərin zindan dövründəki günlərinin, düşdükləri vəziyyətlərin
xarakterik məqamları ilə tanış olur. Adlarını çəkdiyimiz şəxslərdən bəziləri əsərdə bədii
obraz kimi bir qədər geniş «fəaliyyət» göstərsələr də, bəziləri epizodik məqamlarda
qələmə alınır. Lakin yazıçı qələminin ustalığı nətijəsində surətlərdən bir çoxu yadda
qalandır.
«Kürdlər və lorlar»,  «Ajlıq elanı»,  «İlk qurbanlar»,  «Seyid Fərhadın zindandan
qaçması» və s. başlıqlı yazılar öz yığjamlığı, bədiiliyi və dolğunluğu ilə fərqlənir.
Ümumi məzmun və mövzuya xidmət edən bu yazılar eyni zamanda dərin ifşa ruhunda
qələmə alınmış gözəl bədii parçalardır.
«Zindan xatirələri dəftərindən»də yoxsul bir ailədə böyümüş, kiçik bajı və
qardaşlarını dolandırmaq üçün səhərdən axşamadək çalışan, müəllimlik edən,
məqalələr, şerlər yazan, kasıb müəllim və yazıçı Məmməd Ənzabinin həbsxanada fajiəli
şəkildə öldürülməsindən bəhs edən sətirlər də ürək ağrısı ilə oxunur.
* * *
Mir Jəfər Pişəvəri realist ədəbiyyatın nəzəri problemləri ilə də məşğul olmuşdur.
Onun ədəbi irsində bu baxımdan olan problemlər də mühüm yer tutur. S.J.Pişəvərinin
ədəbiyyata, maarifə, teatra, operaya, ümumən mədəniyyətə, siyasi-ijtimai hadisələrə aid
fikirləri Quzey və Güney Azərbayjanın ədəbiyyatında inqilabi-demokratik və bədii
estetik prinsiplərin inkişafına az təsir göstərməmişdir.

---

344
S.J.Pişəvəri bədii, eləjə də ədəbi-tənqidi əsərlərində ədəbiyyata, sənətə və mətbuata
xalqın ijtimai-mədəni və əxlaqi-tərbiyəvi yüksəlişinə təsir göstərən vasitələr kimi
yanaşırdı.
Maraqlı jəhət budur ki, Pişəvəri ədəbi tənqidlə yaradıjılığının ilk çağlarından
məşğul olmuş, hələ gənjlik illərindən ədəbiyyatın bir sıra məsələləri haqqında bu gün də
öz əhəmiyyətini saxlayan fikirlər söyləmişdir. Diqqəti çəkən ikinji bir tərəf budur ki,
onun ədəbi-tənqidi görüşlərinin formalaşmasında nəinki Azərbayjan, ümumiyyətlə,
dünya ədəbiyyatı klassiklərinin zəngin ədəbi-tənqidi və estetik irsinin böyük rolu
olmuşdur.
M.J.Pişəvərinin elmi-ədəbi yaradıjılığa başladığı illər Azərbayjan mətbuatı
tarixinin ən zəngin, ən mürəkkəb və ziddiyyətli dövrü olmuşdur. Bununla belə
mütərəqqi, demokratik mətbuat sahəsində örnək mövjud idi. Xalxali ədəbi-tənqidi
görüşlərinin formalaşmasında o dövrün F.Köçərli, Seyid Hüseyn, Ü.Hajıbəyov,
N.Nərimanov, Ə.Haqverdiyev kimi ədəbiyyatşünas, tənqidçi və ədiblərinin qələm
məhsulları böyük təjrübə məktəbi olmuşdur. Zəngin mütaliəsi olan gənj Mir Jəfər
Pişəvəri M.F.Axundov, F.Köçərli, S.Hüseyn, N.Nərimanov, Ü.Hajıbəyov və b. ədəbi
şəxsiyyətlərin əsərlərini öyrənmiş, ədəbi, estetik fikirlərini davam və inkişaf etdirmişdir.
Ədəbi tənqid onun əlində dövrün estetik məsələlərinin həllindən əlavə, eyni zamanda
mütərəqqi ideyaları təbliğ, jəmiyyətdə hökm sürən mənfi jəhətləri ifşa etmək və yeni
jəmiyyət qurmaq yollarını göstərmək vasitəsi idi.
Çağdaş ədəbiyyatın düzgün tərəqqi və inkişaf yolunu Pişəvəri ədəbi irsə nihilist
münasibət bəsləməkdə deyil, əksinə, həmin irsin gözəl ənənələri və zəngin təjrübələri
əsasında irəliləməsində görürdü. Bu müddəanın doğruluğunu o, Azərbayjan
injəsənətinin müvəffəqiyyətləri ilə izah edirdi, göstərirdi ki, həmin injəsənət keçmiş
irsin gözəl jəhətlərindən istifadə etməklə sağlam və düzgün yol ilə gedir.
Azərbayjanda sovet hakimiyyəti qurulmasının 25-ji ildönümü münasibətilə 1945-ji
ilin aprelində Bakıya dəvət olunan Pişəvəri Azərbayjan ədəbiyyatı və injəsənətilə daha
yaxından tanış olur. Tehrana qayıtdıqdan sonra «Bakı sovqatı» adlı oçerkini yazır.

---

345
Tənqidçi «Vaqif», «Dumanlı Təbriz» dramları və «Vətən» operası haqqında qeydlərində
bir daha keçmiş irsə münasibət məsələsinə qayıdır.  «Vaqif» və «Dumanlı Təbriz»
dramlarına yüksək qiymət verdiyi halda, «Vətən» operasını, bir qədər üstü örtülü olsa
da, tənqid edərək yazırdı:  «Vətən» operasının musiqisini yüzdə-yüz qərbləşdirməyə
çalışıblar. Bununla Qərb musiqisinin gurultulu orkestri arasından müxtəlif fasilələrdə
Şərq havalarının injəlikləri də eşidilir. Bunlar Şərq gözəlləri kimi tamaşaçıların ürəyini
yerindən oynadır, sonra yenə də naz və işvə ilə Qərb musiqisinin dalğaları arasında itib
gedir».
Bu üstüörtülü ifadələrdə milli musiqiyə ümumiyyətlə az yer verilməsindən və onun
yalnız müxtəlif fasilələrdə eşidilib tezliklə başqa səslərin arasında itməsindən narazı
qaldığı öz əksini tapmışdır.
Öz atəşin qələmilə publisistikanın gözəl nümunələrini yaratmış Pişəvərinin bu
sahədəki fəaliyyətinin də tədqiqi çox faydalıdır. M.J.Pişəvərinin publisistik yazıları
mövzu genişliyi, qələm məhsullarının obrazlılığını təmin etmək üçün istifadə etdiyi
ədəbi materialların çoxmotivliyi, zəngin epizodluluğu ilə seçilir.
Pişəvərinin publisistikası Azərbayjan ədəbiyyatının mütərəqqi ənənələrinin
bünövrəsi üzərində yüksəlirdi. İjtimai həyat həqiqətlərini əks etdirmək, çağdaş həyatın
tələbləri səviyyəsində durmaq onun fəaliyyətinin əsasını təşkil edirdi. Dövrünün elə bir
tarixi-siyasi hadisəsi olmamışdır ki, Pişəvəri yaradıjılığında öz əksini tapmasın,
M.J.Pişəvəri publisistik qələm məhsullarında humanizmin, azadlığın, demokratiyanın
böyük müdafiəçisi kimi çıxış edirdi. İstedadlı publisist xalq azadlığını, özü də ijtimai-
siyasi-mənəvi azadlığı yüksək qiymətləndirir, zülm və istibdad altında yaşayan, torpaq
həsrəti çəkən xalqın məşəqqətli həyatını, onun mənəvi-əxlaqi paklığını, əqidə saflığını
oricinal ifadə və formalarda ifadə edirdi.
M.J.Pişəvərinin ilk publisist yazısı 3 iyul 1917-ji ildən Bakıda nəşr olunan
«Hümmət» qəzetində dərj edilmişdir. Həmin qəzetin 14 və 16-jı nömrələrində «Qarabağ
övzai» başlığı altında yazdığı məqalələrində o, xanların, bəylərin və bir para ruhanilərin

---

346
jinayəti nətijəsində Qarabağın «bir parça qan dəryasına dönməsindən» bəhs edirdi. Bu
yazılarda zəhmətkeşlərin qanını axıdan jəlladlara qarşı qızğın etiraz hissi duyulur.
Bundan sonra Pişəvəri «Azərbayjan jüzi layənfəkki İran» qəzetində fəaliyyət
göstərmişdir.
«Azərbayjan jüzi layənfəkki İran» qəzeti özünün birinji nömrəsinin baş
məqaləsində indi «7 noyabr çevrilişi» adlandırdığımız Oktyabr inqilabından vahiməyə
düşərək «Əbnən bəşər bir-birinə rəhmsiz, amansız bir jəllad kəsilmişdir» yazdığı halda,
Pişəvəri Oktyabr inqilabının başlanmasilə Şərqdə, o jümlədən İranda inqilabi hərəkatın
genişlənməsini və bunun nətijəsində İranın tamamilə müstəmləkəyə çevrilməsi
jəhdlərinin qarşısının alınmasını göstərirdi:
«İran satılmış, yanmış, ayaqlar altında getmiş, daha doğrusu, münqəriz olmaqda idi
ki, Rusiya inqilabi-kəbiri başlandı. O qüvvəyi-məxfiyyə də (Jənubi Azərbayjanda və
İrandakı milli azadlıq hərəkatına işarə edir – V.Ə.) yavaş-yavaş aşkara çıxmağa
başladı». O, böyük ruh yüksəkliyi ilə yeni yaranmış Sovet hökumətinin tədbirlərini
alqışlayırdı:  «Rusiyanın azad hökuməti həqiqətin üzündən pərdəni götürüb gizli
müahidənamələri kəşf və elan etdi» – deyə imperialist dövlətlərin müstəmləkəçilik
siyasətinin aşkara çıxarılmasına müsbət yanaşırdı ki, bu da ədəbi ijtimai-siyasi
görüşlərindəki məhdudiyyətdən, onun sovet reciminə, sosialist həyat tərzinə sadəlövh
inamdan irəli gəlirdi.
Pişəvərinin «Azərbayjan» qəzetində dərj edilmiş məqalələri özünün ideyası,
müəllifə görə aydın məqsədi, səlis dili, bədiiliyi ilə başqa məqalələrindən seçilir.
Pişəvərinin publisistikasından söhbət açdıqda bu jəhəti xatırlatmalıyıq ki, biz
burada adi curnal və qəzet məqaləsindən deyil, öz bədiiliyi, canrın tələblərinə
uyğunluğu ilə sənət əsəri səviyyəsinə yüksəlmiş publisistikanı nəzərdə tuturuq. Bu
xüsusiyyət mühərririn «Azərbayjan» qəzetindəki məqalələrinə də aiddir.
Ümumiyyətlə, Pişəvərinin publisistik yaradıjılıq fəaliyyəti haqqında onu demək
lazımdır ki, bu canrda olan əsərlərində Azərbayjan xalqının milli azadlıq və İranın
istiqlaliyyət mübarizəsi daha geniş və mühüm yer tutur.

---

347
M.J.Pişəvəri publisistik və ədəbi-bədii yaradıjılığı ijtimai fəaliyyəti ilə sıx bağlı
olan bir şəxsiyyət olmuşdur. Müasirlərinin də təsdiq etdiyi kimi, o, inqilabi fəaliyyətə
əsasən curnalistliklə başlamış və bu işi ömrünün axırına qədər davam etdirmişdir.
«…Onun əsərləri içərisində ilk qələm təjrübəsi hesab edilən sadə məqalələrdən tutmuş
yüksək səviyyəli fəlsəfi-ijtimai-iqtisadi, ədəbi, tənqidi yazılara, xatirə, hekayə və hətta
şer və felyetonlara rast gəlmək olur».
M.J.Pişəvəri irsinin böyük əksəriyyətini onun publisist əsərləri təşkil edir. O,
publisistika canrının bütün növlərindən istifadə etmiş, o jümlədən felyeton, oçerk,
məqalə, resenziya və s. əsərlər yazmışdır. Bu əsərlərin hamısının ən başlıja xüsusiyyəti
özündən əvvəlki təjrübəyə, ənənəyə əməl etmək, folklordan və klassik ədəbiyyatdan
nümunələri bajarıqla işlətmək, fikri yığjam, lakonik və kəsərli sözlə ifadə etməkdir.
M.J.Pişəvərinin Azərbayjan dilində yazdığı məqalələrinin böyük bir qisminin
başlığı çox yığjam, konkret və az qala aforistik səjiyyəlidir:  «O yan bu yandan»,
«Ayılıbdır»,  «Karlar eşitsin, korlar da görsün»,  «Qardaş qanı tökülməsin»,  «Daldan
atılan daş topuğa dəyər»,  «Nədən narazıyıq»,  «Ayı dostluğu»,  «Azərbayjan
yatmamışdır», «Biz də bunu deyirik», «Jüjəni payızda sayarlar», «Uşaq tovlayırlar» və
s.
Göründüyü kimi, bu məqalələrin bəzisinin sərlövhəsi elə atalar sözü və ya
məsəldir. Bu yığjam başlıq xalqın diqqətini daim jəlb etmişdir. Pişəvəri publisistika
tariximizdəki bu ənənəni davam və inkişaf yolu ilə getmişdir.
Pişəvəri publisistik məqalə və felyetonlarının məzmununda da atalar sözü və
məsəllərdən geniş istifadə etmişdir. Məsələn, möhtəkirlər əleyhinə yazdığı məqaləsində
«İlanın ağına da lənət, qarasına da», «İranda islahat» sərlövhəli məqaləsində «Qaraçının
kəndxudası da qaraçı olar…», İranın mürtəjlə qəzetləri haqqında «Dərə xəlvət tülkü
bəy», Azərbayjan inqilab ərəfəsində olarkən «Haqq verilməz, alınar», inqilabi
situasiyadan düzgün istifadə etməyənlərə xitabən «Daldan atılan daş topuğa dəyər»,
Jənubi Azərbayjan xalqının milli azadlıq hərəkatına böhtan atanların javabında «İt hürər
karvan keçər» və onlarja bu kimi atalar sözü və məsəldən yerində istifadə edilmişdir.

---

348
Atalar sözlərini olduğu kimi işlətməkdən əlavə o, bəzən onları parçalamış və ifadə
etmək istədiyi fikrin içərisində əritməklə sözün təsir qüvvəsini daha da artırmışdır.
Məsələnbaşqa bir məqaləsində «Yağışdan çıxdıq yağmura düşdük» məsəlini –
«İmtiyazçılar… yağışdan çıxmış füqərayi-kasıbəni bir daha yağmura salmaq
fikrindədirlər» tərzində, xainlərə qarşı yönəlmiş başqa bir məqaləsində «Əski hamam
əski tas» məsəlini, - «Hər gah füqərayi-kasibə özü öz hakimi olmazsa, əski hamam əski
tas qəbilindən olaraq, əski şallaq, əski fəlakətdən başqa bir mənfəət, bir şey
görməyəjəkdir» şəklində işlətmişdir. İranda İngiltərə təjavüzkarlarının yerini Amerika
imperializmi tutmağa başladığı dövrdə o yazırdı:  «İran üçün jəllad jəlladdır. İstər
amerikalı olsun, ya ingilis, heç təfavütü yoxdur (keçəl Həsən və ya Həsən keçəl), ikisi
də bir sözdür». Maraqlı və örnək olası xüsusiyyətlərdən biri budur ki, Pişəvəri
nitqlərində də folklordan bəhrələnmişdir. Məsələn, Təbriz radiosu ilə nitqində
kəndlilərin torpaq məsələsi ilə bağlı Tehranın narazılığını Molla Nəsrəddinin yorğanının
oğurlanması məsələsi ilə müqayisə etmişdir. Bu misalların sayını xeyli artırmaq olar.
Pişəvəri öz publisistikasında təşbih, təkrir, mübaliğə, müqayisə və bu kimi bədii
ifadə vasitələrindən də geniş istifadə etmişdir. Məsələn, o, İranda xanların
hökmranlığına dəymədən zahiri islahata əl atanların işini əsası çürümüş evin divar və
qapılarını rəngləməyə oxşadır. Yaxud İranda müxtəlif mənafeyi olan şəxslərdən təşkil
olunmuş hökumət haqqında – «Bu kabinə Krılovun məruf balıq, ördək və xərçəngin
araba çəkmək hekayəsini xatirə gətirir» sətirlərini yazmışdır.
Felyetonlarının dil və üslub xüsusiyyətlərinə gəldikdə, demək lazımdır ki, Pişəvəri
Jəlil Məmmədquluzadənin yolu ilə getmiş&