Sanaat geografiyasi pa’ninin’ obekti ha’m predmeti joba

JANILG’I- ENERGETIKA SANAATI
Reje:
1. Janılgı sanaatının’ quramı ha’m onın’ a’hmiyeti.
2. Neft ha’m gaz qazıp alıw ha’m qayta islew.
3. Ko’mir qazıp alıw ha’m onı qayta islew

Janılg’ı-energetika sanaatı janılg’ı resursların qazıp alıw, qayta islew ha’m paydalanıw protsesslerinen ibarat. Janılg’ı – janıwshı shiyki zatlar bolıp, olardın’ janıwı esabınan ıssılıq ajıralıp shıg’adı. Shıqqan ıssılıq energiya deregi sıpatında paydalanıladı. Janılg’ını qazıp alıw ha’m qayta islew janılg’ı sanaatında a’melge asırıladı. Janılg’ı-energetikalıq resurslarg’a janılg’ıdan tısqarı gidroenergetik resurslar, atom energiyası, ten’iz suwının’ tasıw ku’shinen payda bolg’an energiya, samal, quyash energiyası ha’m jerdin’ ıssılıq temperaturası (geotermal) da kiredi. Janılg’ı resurslar ekige bo’linedi. 1) Janılg’ı resurslar energiya alıw ushın paydalang’an barlıq janılg’ılar - ta’biyiy gaz, neft, ko’mir, torf, janıwshı slanets, otın h.t.b. Janılg’ısız resurslarg’a – suw, samal, atom, quyash energiyası kiredi.

Barlıq energiya derekleri qayta tiklenetug’ın ha’m qayta tiklenbeytug’ın tu’rlerge bo’linedi. Qayta tiklenetug’ın tu’rlerge suw, samal, quyash energiyası kiredi. Al ko’mir, neft, gaz, janıwshı slanets, torf sıyaqlı qazılma baylıqlar qayta tiklenbeytug’ın resurslarg’a kiredi. Tu’rli janılg’ı dereklerinin’ xalıq xojalıg’ında a’hmiyeti tu’rlishe. Olardın’ tiykarg’ı ayırmashılıg’ı ıssılıq, islep shıg’arıuında. Yag’ni,tu’rli janılg’ılar tu’rlishe energiya islep shıg’aradı.
Otın sanaatı. Respublika otın sanaatı jer qatlamında tabılg’an ha’m qazıp alınatug’ın ko’mir, neft, ta’biyiy gaz ka’nleri negizinde rawajlanıp barmaqta. Respublikada 160 qa jaqın neft-gaz ka’ni ashılg’an, olardın’ 115-i Buxara-Xiywa geologiyalıq provintsiyada, 27 - Ferg’ana alabında, 10 – Surxanda’ryada, 7 - U’stirtte jaylasqan. Ka’nlerdin’ gaz, gaz-kondentsatlı, gaz-neft, neft, gaz-neft kondentsatlı ha’m neft-gaz kondentsatlı tu’rleri ushırasadı. Ha’zir 71 neft, gaz ha’m gaz kondentsat ka’nleri, 2 ko’mir ka’niden paydalanbaqta. 50 den artıq neft, gaz ha’m gaz-kondentsat ka’ni bolsa keleshekte iske tu’siriliw ushın tayarlab qoyılg’an.
Otın sanaatı respublika otın-energetika kompleksinin’ tiykarg’ı tarmag’ın qurap ha’m barlıq tu’rdegi otın qazıp alıw, ta’biiyiy gazdı tazalaw ha’m jetistirip beriw, neft o’nimlerin o’ndirip shıg’arıw ka’rxanalarınan ibarat. Olar xalıq xojalıg’ının’ barlıq buwınlarına xızmet etedi. Onın’ iri ka’rxanaları Tashkent, Ferg’ana, Buxara, Qashqada’rya, Qaraqalpaqstanda jaylasqan. Respublika sanaat o’niminin’ ulıwma ko’leminde otın-energetika kompleksi o’nimlerinin’ ko’lemi 26,8 protsentti iyeleydi. Respublika sanaatında ba’nt bolg’an isshi-xızmetkerlerdin’ 6 protsenti otın sanaatı tarmaqlarına tuwra keledi.
Neft qazıp alıw ha’m qayta islew. Neft qazıp alıw joqarı basımg’a shıdamlı burg’ı qudıqlari arqalı a’melge asiriladi. Burg’ılaw joqarı basımda islewge mo’lsherlengen mexanizmler ha’m ko’terip beriwshi qudıqlardın’ germetikalıq sisteması menen ta’miyinlengen boladı. Ha’zirgi waqıtta neft qazıp alıw menen qatlamlarg’a jasalma jol menen suw jiberiw, basqasha aytqanda suw bastırıw arqalı neft o’nimlerdi qazıp alıw a’melge asırıladı. Neftti qayta islew – krekinglew dep ataladı. Krekinglew, yag’nıy termik qızdırıw, katalizator usılında a’melge asırıladı. Neftti krekinglewden (qayta islewden) aldın suw, altın ku’kirt ha’m basqa ziyanli qosılmalardan tazalanadı. Neftti termik jol menen krekinglewde tiykarınan onın’ quramındagi uglevodlardı tu’rli temperaturada ajıratıp aliw bolip tabiladi. Ajıralıp shıqqan puw suwıydı ha’m suyıqlıqqa aylanadı. Suyıqlıqtagi uglevodorodlar quramına qarap turli o’nimlerge ajıraladı.
Neftti termik jol menen krekinglewde temperatura 150^OC qa shekem qızdırg’anda onnan benzinli, 200^oC qa shekem ligronli, 200 den 300^oCge shekem qızdırg’anda kerosinli uglevodorodlar ajıralıp shıg’adı. Bunnan tısqarı neftti krekinglew protsesinde mazutta alinadi. Mazuttı qizdiriw arqali onnan maylawshı bo’lekler ha’m gudron alınadı. Benzinli ha’m ligroinli uglevodorodlardı ja’ne qayta qizdirip taza o’nimler, yag’nıy tu’rli markalı benzinler alınadı.
O’zbekstanda da’slepki neft ka’ni 1904-jılda ashılg’an (Ferg’ana alabında Chimyon neft ka’ni). 1941-45-jıllarda jan’a neft ka’nleri Ferg’ana alabında Tu’slik Alamushuk, Palwantas, Andijan ka’nleri ashıldı. Altıarıq zavodı ken’eytirildi. Sol da’wirde respublikada neft sanaatının’ infrastrukturası payda boldı. 1945-jılda 478 mın’ t. Neft qazıp alındı. 1959-jılda Fergana ha’m Surxandaryada 9 neft ka’ninin’ o’zinen 1460 mın’ t dan artıq neft alındı. Buxara-Xiywa provintsiasında tawılg’an neft ka’nleri iske tu’sirildi, olardın’ negizinde neft ha’m gaz qazıp alıw basqarması sho’lkemlestirildi. Jan’a neft ka’nlerin tabıw ushın teren’ qudıqlar qazıp o’zlestirildi. 1985-jılda Buxara-Xiywa provintsiyasında iri neft-gaz kondentsatlı Ko’kdomalaq ka’ni ashıldı.
Neftti qayta islew sanaatı tarawında Altıarıq, Ferg’ana, Buxara neftti qayta islew zavodları islep tur. Fergana zavodı janilg’i shıg’arıwg’a qa’nigelesken, o’ndirip shıg’arıw boyınsha 30-dan artıq texnologiyalıq qurılmalarg’a iye. Ko’kdomalaq neft-gaz ka’ni Frantsiyanın’ TEKNEP firması menen birlikte 1993-jıldan Buxara oblastının’ Qarawılbazar rayoninda Buxara neftti qayta islew zavodı qurılısı baslandı ha’m jılina 2,5 mln. t. gaz kondentsatın qayta islew quwatlig’ina iye bolg’an birinshi gezegi 1997-jılda avgust ayında iske tu’sirildi. Zovodta joqarı da’rejedegi benzin, koks, parafin, motor maylarına qosılmalar, jen’il mashinalar ushın motor mayları, kerasin, suyıldırılg’an neft gazleri uqsag’an 50-den artıq neft o’nimleri islep shıg’arıladı. Jan’a o’nim tu’rlerin o’ndirip shıg’arıwda o’zlestirilgen da’stu’rge muwapıq jan’a texnologiyalar sho’lkemlestirilmekte. Ha’zirgi da’wirde respublikamız neft sanaatı ka’rxanaları quwatları bir jılda 11 mln t. neftti qayta islew imkaniyatına iye.