Scientific Bulletin of Namsu-научный вестник Намгу-namdu ilmiy axborotnomasi-2022-yil maxsus sон
Yüklə 0,59 Mb. Pdf görüntüsü
|
| Scientific Bulletin of NamSU-Научный вестник НамГУ-NamDU ilmiy axborotnomasi–2022-yil_maxsus sон 1 Scientific Bulletin of NamSU-Научный вестник НамГУ-NamDU ilmiy axborotnomasi–2022-yil_maxsus sоn 1012 сезиларли ишлар амалга оширилди. Жумладан, тўй ва бошқа маросимларни ўтказиш анъаналари тикланди, ота- оналар билан фарзанд ўрталарида авлод - аждодларимиздан мерос бўлиб келган муносабатларни : ота-онанинг оиладаги роли, фарзанднинг улар олдидаги бурчларини англаш каби анъаналарга эътибор ошди . Айнан шунинг учун ҳам айрим тадқиқотчилар умуминсоний ва миллий қадриятлар ўртасидаги диалектик боғлиқликни цивилизатцион ёндашув орқали очиб беришга ҳаракат қиладилар. Чунки, цивилизация бугун минтақалар ва элатларни, халқларни бирлаштирувчи, яқинлаштирувчи, улар ўртасидаги интеграцияни кенгайтирувчи омил сифатида кўрсатилмоқда. Шу нуқтаи назардан улар умуминсоний қадриятлар тизимининг шаклланишини космоген цивилизация, техноген цивилизация, антропоген цивилизацияларга гуруҳлаб ўрганишга интиладилар. Бу эса, шахс маънавиятига ҳам ушбу цивилизацияга хос белгиларни шакллантириш нуқтаи назаридан ёндашишга ундайди. Фойдаланилган адабиётлар 1. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 2019 йил 31 декабрдаги “Узлуксиз маънавий тарбия концепциясини тасдиқлаш ва уни амалга ошириш чора- тадбирлари тўғрисида”ги 1059-сон Қарори 1-иловаси. // Қонун ҳужжатлари маълумотлари миллий базаси, 03.01.2020 й., 09/20/1059/4265-сон. 2. Туленов Ж. Қадриятлар фалсафаси. – Т.: Ўзбекистон, 1998. – 236 б. 3. Ўзбекистон Миллий энциклопедияси. 3-жилд. – Тошкент: Давлат илмий нашриёти, 2002. – 382 б. O’ZBEKISTONNING MUQOBIL ENERGIYA RESURSLARI VA ULARDAN SAMARALI FOYDALANISH IMKONIYATLARI Qoriyev Mirzohid Rustamjonovich NamDU, Ekologiya kafedrasi katta o’qituvchisi, g.f.f.d. (PhD) Abdujabborov Abdujamil Abdulaziz o’g’li NamDU, Ekologiya va atrof-muhit muhofazasi yo’nalishi 3-bosqich talabasi Annotatsiya. Mazkur maqolada ekologik toza tabiiy energiya resurslari bo’lgan muqobil energiya resurslaridan foydalanishning zarurati to’g’risida ma’lumotlar keltirilgan. Shuningdek, O’zbekistonning muqobil energiya resurslari potensiali, ulardan samarali foydalanish imkoniyatlari hamda bu borada olib borilayotgan keng ko’lamli islohotlar xususida olib borilgan tadqiqot natijalari keltirilgan. Kalit so’zlar: muqobil energiya resurslari, quyosh energiyasi, shamol energiyasi, gidroenergiya resurslari, chiqindisiz energiya ishlab chiqarish texnologiyalari. ALTERNATIVE ENERGY RESOURCES OF UZBEKISTAN AND POSSIBILITIES OF THEIR EFFECTIVE USE Annotation. This article provides information on the need to use alternative energy resources, which are ecologically clean natural energy resources. Also, the results of the research on the potential of alternative energy resources of Uzbekistan, the possibilities of their effective use and the large-scale reforms being carried out in this regard are presented. Scientific Bulletin of NamSU-Научный вестник НамГУ-NamDU ilmiy axborotnomasi–2022-yil_maxsus sоn 1013 Key words: alternative energy resources, solar energy, wind energy, hydropower resources, waste-free energy production technologies. АЛЬТЕРНАТИВНЫЕ ЭНЕРГЕТИЧЕСКИЕ РЕСУРСЫ УЗБЕКИСТАНА И ВОЗМОЖНОСТИ ИХ ЭФФЕКТИВНОГО ИСПОЛЬЗОВАНИЯ Аннотация. В данной статье представлена информация о необходимости использования альтернативных источников энергии, которые являются экологически чистыми природными энергоресурсами. Также представлены результаты исследования потенциала альтернативных энергетических ресурсов Узбекистана, возможностей их эффективного использования и проводимых в связи с этим широкомасштабных реформ. Ключевые слова: альтернативные источники энергии, солнечная энергия, энергия ветра, гидроэнергетические ресурсы, безотходные технологии производства энергии. Kirish Hozirgi vaqtda dunyoning ko’plab mamlakatlarida elektr-energiya ishlab chiqarish maqsadida an’anaviy yoqilg’i energetika resurslaridan (neft, gaz, ko’mir, torf, slanes va b.) keng miqyosda foydalanib kelinmoqda. Bu esa atmosfera havosini zararli issiqxona gazlari (CO 2 , CO, CH 4 va b.) bilan yuqori darajada ifloslanib borishiga olib kelmoqda. Natijada butun insoniyatni tashvishga solayotgan “global iqlim o’zgarishi” muammosi yil sayin kuchayib, ayanchli oqibatlarga sabab bo’lmoqda. Mazkur holatni yumshatish maqsadida dunyoning ko’plab rivojlangan mamlakatlarida an’anaviy yoqilg’i energetika resurslaridan foydalanishni imkon qadar kamaytirib, muqobil energiya manbaalaridan samarali foydalanish bo’yicha keng ko’lamli ishlar amalga oshirilmoqda. Misol uchun 2019 yil Germaniyada qayta tiklanadigan energiya manbalaridan ko‘mir va atom elektrostansiyalaridagiga nisbatan ko‘proq energiya ishlab chiqarildi. Quyosh, shamol, biomassa va suv orqali olingan elektr energiyasi ulushi 47,3%ni tashkil etdi [18]. Ta’kidlash joizki, atrof-muhitga zarar keltirmay insoniyat xizmatini bajaradigan energiya tabiatda mavjud bo’lgan ekologik toza tabiiy energiyalardir. Bu energiya turlariga suv, quyosh, shamol, geotermal suvlar, geyzerlar, to’lqinlar, suv sathining ko‘tarilib-tushishi, vulqonlar, chaqmoqlar, okean va dengizlardagi har xil oqimlar, biomassa, vodorod yoqilg'isi, shahar chiqindilari, fotosintez; fotoelektrik o‘zgartiruvchilar, kimyoviy (galvanik) elementlar va boshqalar kirishi mumkin. Mana shu energiya turlari noana’naviy va qayta tiklanuvchi energiya manbalari deyiladi [5]. Mamlakatimizda birinchi bo’lib, qayta tiklanuvchi energiya manbalaridan biri bo’lgan suv energiyasidan foydalanish 1926-yili qurilgan Bo‘zsuv gidroelektrostansiyasini ishga tushirishdan boshlangan [11]. 1987 yilda esa Toshkentda 3000°C dan ortiq issiqlik to’playdigan quyosh pechi ishga tushirilgan [13]. Namangan viloyatining Pop tumanida 2014 yilning dekabr oyida quvvati 130 kVt·soat bo‘lgan mamlakatimizdagi dastlabki quyosh fotoelektr stansiyalaridan biri qurildi va ishga tushirildi [17]. Shamol energiyasidan foydalanish nazariyasi va usullari 1950 yillarda ishlab chiqilgan bo’lib, Respublikamizda birinchi shamol energetik qurilmalaridan 1983-yilda Navoiy viloyati Tomdi tumani chorvadorlari foydalana boshlashdi [12]. Scientific Bulletin of NamSU-Научный вестник НамГУ-NamDU ilmiy axborotnomasi–2022-yil_maxsus sоn 1014 So’nggi 5 yil ichida xukumatimiz tomonidan qayta tiklanuvchi energiya manbaalaridan samarali foydalanish, ushbu sohaga investitsiyalarni keng jalb etish bo’yicha juda katta islohotlar amalga oshirildi. Bu borada Prezdentimiz tomonidan e’lon qilingan qaror va farmonlar soha rivojiga jiddiy turtki bo’lmoqda. Jumladan, O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M.Mirziyoyevning 2017 yil 26 maydagi “2017 – 2021-yillarda qayta tiklanuvchi energetikani yanada rivojlantirish, iqtisodiyot tarmoqlari va ijtimoiy sohada energiya samaradorligini oshirish chora-tadbirlari dasturi to‘g‘risida”gi PQ-3012-son qarorni alohida takidlash lozim [1]. Chunki ushbu qaror bo’yicha qayta tiklanuvchi energetikani yanada rivojlantirish bo‘yicha chora-tadbirlar dasturining maqsadli ko‘rsatkichlari keltirilgan. Unga ko’ra mamlakatimizda energiya ishlab chiqarish quvvatlari tuzilmasida qayta tiklanuvchi energiya manbalari hisobiga hosil qilinadigan energiya ishlab chiqarish quvvatlari ulushini 2025 yilga qadar 19,7 foizga yetkazish rejalashtirilgan. Shundan, 15,8 foizi gidroenergetikaga, 2,3 foizi quyosh energetikasiga, 1,6 foizi esa shamol energetikasiga to’g’ri kelishi belgilangan. Ushbu maqsadga erishish uchun qayta tiklanuvchi energetikani rivojlantirishga doir yirik investitsiya loyihalarini amaliyotga tadbiq etish belgilangan. Shular qatoriga Samarqand, Navoiy va Surxondaryo viloyatlarining har birida quvvati 100 MVt bo’lgan quyosh fotoelektr stansiyalarini, Navoiy viloyatida quvvati 102 MVt bo’lgan shamol elektr stansiyasini qurish, bundan tashqari Respublikaning turli burchaklarida 2017-2025 yillar oralig’ida jami 18 ta yangi gidroelektr stansiyalarini qurish loyihalarini kiritish mumkin. Asosiy qism O’zbekiston qayta tiklanadigan energiya resurslariga boy bo’lib, bu qariyb 51.0 milliard t.n.e. (tonna neft ekvivalenti) miqdorida baholanmoqda [9]. Shulardan eng muhimlariga quyosh, shamol va gidroenergiya resurslari kiradi. O‘zbekistonning mana shu turdagi qayta tiklanadigan energiya manbaalari salohiyati bo’yicha katta tafovutlarga ega (1-jadval). 1-jadval O‘zbekistonda qayta tiklanadigan energiya manbalari salohiyati [9] Salohiyat Jami (mln. t.n.e.) Shu jumladan energiya (mln. t.n.e.) Quyosh Gidro Shamol Geotermal Yalpi 50984,6 50973,0 9,2 2,2 0,2 Texnik 179,0 176,8 1,8 0,4 - O’zlashtirilgan 0,6 - 0,6 - - 1-rasm. O‘zbekistondagi qayta tiklanadigan energiya resurslarining texnik salohiyati bo’yicha taqsimoti Scientific Bulletin of NamSU-Научный вестник НамГУ-NamDU ilmiy axborotnomasi–2022-yil_maxsus sоn 1015 O‘zbekistondagi qayta tiklanadigan energiya resurslarining texnik salohiyati (mavjud texnologiyalar asosida o’zlashtirish imkoniyati mavjud bo’lgan yalpi salohiyatning bir qismi) bo’yicha ma’lumotlarni (1-jadval) tahlil qiladigan bo’lsak, quyosh energiyasi salohiyati qariyb 98,8% ni, gidroenergiya resurslari 1,0% ni, shamol energiyasi esa 0,2% ni tashkil etar ekan (1- rasm). Ma’lumot o’rnida aytish joizki, O‘zbekiston qayta tiklanadigan energiya bo‘yicha yetarlicha yuqori texnik salohiyatga ega bo‘lgan mamlakatlardan biri hisoblanadi. Jumladan, O’zbekistonning quyosh energiyasidan elektr energiya ishlab chiqarish imkoniyati yiliga 525 - 760 milliard kVt/soatgacha, shamol energiyasidan elektr energiya ishlab chiqarish imkoniyati esa 1 milliard kVt/soatdan ortishi mumkin [7]. Quyosh energiyasi. O’zbekiston Respublikasi serquyosh mamlakatlardan biri bo’lib, bir yilda o‘rtacha: - 300 kun quyoshli kun hisoblanadi; - 2980 ÷ 3130 soat temperaturaning o‘rtacha miqdori +42°C ni, kunning uzunligi 14-16 soatni tashkil qiladi; - cho‘l rayonlarida temperatura + 50°C gacha ko‘tariladi; - har bir m 2 maydonda 1 yilda 1900-2000 kWt gacha quyosh radiatsiyasi hosil bo’lishi mumkin [5]. «O’zbekenergo» DAK (AJ) mutaxassislarining hisoblariga qaraganda O’zbekiston Respublikasi hududi Quyosh energiyasi bo’yicha juda katta imkoniyatlarga ega. Mamlakatdagi barcha qayta tiklanuvchi energiya manbalarining 99% i ni quyosh energiyasi tashkil qilib, 50 mlrd. tonna neft ekvivalentiga teng ekanligi aniqlandi [5]. Eng so’nggi ma’lumotlarga ko’ra O‘zbekistonda quyosh stansiyalarini qurish orqali jami 600 mlrd kVt-soat elektr energiyasi ishlab chiqarish imkoniyati mavjud. Bu respublikning bugungi kunda energiyaga bo‘lgan jami ehtiyojidan 8 barobar ko‘p [16]. O’zbekistonning janubiy hududlari (Surxondaryo, Qashqadaryo, Samarqand, Buxoro, Navoiy) boshqa hududlarga nisbatan quyosh energiyasiga boy hisoblanadi. Buni quyidagi O’zbekistonning quyosh energiyasi potensiali kartasida ham ko’rish mumkin (2-rasm). Scientific Bulletin of NamSU-Научный вестник НамГУ-NamDU ilmiy axborotnomasi–2022-yil_maxsus sоn 1016 2-rasm. O’zbekistonning quyosh energiyasi potensiali kartasi [4] O’zbekistonning janubiy hududlari quyosh energiyasiga boy bo’lganligi sababli (2- rasm) quyosh fotoelektr stansiyalarini qurish ishlari aynan mana shu hududlarda barpo etilmoqda. Misol uchun Navoiy viloyati Karmana tumanida quvvati 100 megaVatt bo‘lgan zamonaviy quyosh fotoelektr stansiyasi ishga tushirildi. Bu yerda yiliga 252 million kiloVatt- soat elektr energiyasi ishlab chiqariladi. Buning hisobidan 80 million kub metr tabiiy gaz tejalib, atmosferaga 160 ming tonna bug‘lanuvchi gazlar chiqishining oldi olinadi [16]. Xuddi shunday quvvati 100 megaVatt bo‘lgan zamonaviy quyosh fotoelektr stansiyasi Samarqand viloyatining Nurobod tumanida joriy yilning 24 may kuni ishga tushdi. Ma’lum qilinishicha, ushbu elektr stansiya yiliga 260 million kilovatt-soat elektr energiya ishlab chiqarib, 80 mingdan ortiq xonadonni elektr energiyasi bilan ta’minlaydi. Shuningdek, stansiya ishga tushirilishi natijasida yiliga 78 million kub metr tabiiy gaz tejalishiga erishiladi hamda atmosferaga 100 ming tonna zararli chiqindilarning chiqishi oldi olinadi [19]. Bundan tashqari, 2022 yilning 24-may kunidan boshlab Samarqand viloyatining Nurobod tumanida qurilgan, quvvati 100 megavattga teng bo‘lgan yirik quyosh fotoelektr stansiyasi O‘zbekistonning yagona elektr tarmog‘iga quvvat uzatishni boshladi. Energetika vazirligi matbuot xizmatining xabar berishicha, ushbu elektr stansiya yiliga 260 million kilovatt-soat elektr energiya ishlab chiqarib, 80 mingdan ortiq xonadonni elektr energiyasi bilan ta’minlaydi. Shuningdek, stansiya ishga tushirilishi natijasida yiliga 78 million kub metr tabiiy gaz tejalishiga erishiladi hamda atmosferaga 100 ming tonna zararli chiqindilarning chiqishi oldi olinadi [15]. Keltirilgan ma’lumotlardan ko’rinib turibdiki, O’zbekiston quyosh energiyasiga juda boy mamlakat va bu energiyadan samarali foydalanishga harakat qilinmoqda. O’zbekistonning nafaqat janubiy hududlari, balki, har bir qismi quyosh energiyasiga boy Scientific Bulletin of NamSU-Научный вестник НамГУ-NamDU ilmiy axborotnomasi–2022-yil_maxsus sоn 1017 hisoblanadi. Misol uchun Namangan viloyatida joylashgan Namangan meteostansiyasining so’nggi 5 yillik (2016-2021 yy.) ma’lumotlari tahlili Namangan viloyati hududidining ham serquyosh ekanligini, ya’ni, quyosh energiyasiga boy ekanligini ko’rsatmoqda (2-jadval). 2-jadval ma’lumotlaridan ko’rinib turibdiki, Namangan viloyatida yil davomida 2000- 2500 soat (o’rtacha 2400 soat) quyosh nur sochib turadi. Oylar kesimida olganimizda may, iyun, iyul, avgust, sentyabr oylarida 250-350 soat (o’rtacha 300 soat) quyosh nur sochib turadi. Bu esa, Namangan viloyatining quyosh energiyasiga boy ekanligini, undan samarali foydalanish muhim masalalardan biri ekanligini ko’rsatmoqda. 2-jadval Namangan viloyatining Namantgan meteostansiyasi ma’lumotlari bo’yicha so’nggi 5 yillikdagi (2016-2021 yy.) quyosh yog’dusi ma’lumotlari [6] (soat) Oy Yil I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII Yillik 201 6 99,7 209, 9 167, 3 221, 2 288, 8 225, 1 106, 3 359, 3 291, 4 203, 4 148, 4 47, 5 2368, 3 201 7 115, 0 105, 5 158, 4 198, 1 316, 9 309, 9 317, 9 296, 6 269, 9 193, 4 151, 3 42, 4 2475 201 8 64,6 108, 3 114, 5 178, 0 230, 2 300, 3 349, 7 301, 9 278, 5 164, 7 122, 5 79, 8 1926 201 9 78,9 92,6 183 156 335, 1 278, 5 367, 6 354, 2 275, 2 243, 6 142, 1 61, 0 2568 202 0 74,0 144, 8 178, 8 241, 3 301, 0 313, 5 303, 7 266, 0 260, 4 216, 6 120, 4 18, 9 2439 202 1 121, 5 115 23 275, 8 270, 1 327, 2 325, 5 326, 6 309, 4 189, 1 112, 5 93, 8 2479, 5 Izoh: Ushbu ma’lumot Namangan viloyat gidrometeorologiya boshqarmasining statistik ma’lumotlari asosida mualliflar tomonidan tuzildi. Namangan viloyatida mavjud quyosh resurslaridan samarali foydalanish maqsadida bir qator amaliy ishlar bajarilgan. Jumladan, Namangan viloyatining Pop tumanida Koreya Respublikasining Savdo, sanoat va energetika vazirligi ko‘magida 2014 yilning dekabr oyida quvvati 130 kVt bo‘lgan quyosh fotoelektrik stansiyasi qurildi va ishga tushirildi, ushbu stansiya yagona elektr energetikasi tarmog‘iga ulangan va yiliga 234,3 ming kVt.soat elektr energiyasi ishlab chiqarish quvvatiga ega [17]. Bundan tashqari O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining “2022 – 2026- yillarda Namangan viloyati hududlarini kompleks ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish va aholi turmush darajasini yanada yaxshilashga doir qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida”gi qarorida Namangan viloyatining Pop tumanida quyosh fotoelektr stansiyasi quvvatini 150 MVtga yetkazish maqsadida 2022-yilda investorlar tanlovini amalga oshirish va 2024-yilda Pop tumanida 150 MVt quvvatli quyosh fotoelektr stansiyasini ishga tushirish rejalashtirilgan [2]. Shamol energiyasi. Shamol - bu quyosh nurining intensivligi hisobiga, bosimning o‘zgarib turishi natijasida yuzaga keladigan havo massasining harakatidir [5]. Shamollarning yillik nazariy zahirasi Yer yuzidagi barcha energiya zahiralaridan 100 marta ortiq bolib, 3300xl0 12 kW soatni tashkil qiladi. Ammo bu energiyaning faqatgina 10-12% Scientific Bulletin of NamSU-Научный вестник НамГУ-NamDU ilmiy axborotnomasi–2022-yil_maxsus sоn 1018 dan foydalanish mumkin. Masalan, 1987-yilda Yer yuzidagi barcha shamol qurilmalari tomonidan 10x10 12 kW soat energiya ishlab chiqarilgan, ya’ni yillik zahiraning atigi 0,3% i dan foydalanilgan [5]. Bugungi kundа O’zbekistonning shаmоllаr аtlаsi tuzilgаn bo’lib, ungа ko’rа shаmоl enеrgiyasining yalpi imkоniyati 2,2 mln.t.n.e. (million tonna neft ekvivalenti) dеb bаhоlаnmоqdа, uning tехnikаviy imkоniyati esа – 0,427 mln.t.n.e. gа tеng [8]. Mаmlаkаt hududining 75 fоizi shаmоl kuchi yordаmidа enеrgiya hоsil qilish uchun fоydаlаnishgа yarоqsiz. Chunki, Iqtisodiy jihatdan joydagi shamolning tezligi 5 m/s dan kam bo‘lmasa, shamol generatorlaridan foydalanish maqsadga muvofiqdir. Mamlakatimizning katta hududida shamol kuchi bunday tezlikka erisha olmaydi. Buni quyidagi jadval orqali ko’rishimiz mumkin (3-jadval). 3-jadval O’zbekistonning ayrim hududlarida oylik o’rtacha shamol tezligi (m/s) [8] Hududlar Yan. Fev. Mart Apr. May. Iyun Iyul Avg. Sen. Okt. Noy. Dek. Toshkent 1,1 1,2 1,5 1,3 1,4 1,4 1,3 1,3 1,2 1,2 1,2 1,1 Nukus 3,4 4,3 4,0 3,5 3,8 3,6 4,1 3,7 2,6 2,6 2,7 3,8 Urganch 3,6 4,4 4,1 3,3 3,1 3,3 2,7 2,7 2,3 2,4 2,8 4,0 Buxoro 2,9 2,9 3,7 2,6 3,2 3,7 4,6 4,0 3,7 2,2 2,3 3,4 Navoiy 3,7 4,0 5,1 2,5 2,8 2,5 3,6 1,9 2,6 2,7 3,1 4,2 Samarqand 1,6 1,4 1,6 1,5 1,3 1,3 1,5 1,0 0,9 0,7 0,8 0,8 Jizzax 1,5 1,6 2,1 1,8 2,1 1,7 1,5 1,4 1,6 1,1 1,5 1,3 Sirdaryo 1,2 1,2 1,5 1,2 1,3 1,0 0,9 1,0 1,0 1,1 1,1 1,1 Qarshi 2,7 3,1 3,6 2,7 3,0 3,3 3,5 2,7 2,5 2,1 2,1 2,5 Termiz 2,9 3,7 4,6 2,7 2,9 2,5 2,6 2,3 2,4 2 2,4 2,4 Andijon 0,8 1,2 1,7 2,1 2,1 2,3 1,9 1,4 1,5 0,8 0,8 0,8 Namangan 1,7 1,8 2,3 2,4 2,6 2,8 2,5 2,2 2,3 2,1 1,9 1,5 Farg’ona 0,7 0,8 1,0 1,2 1,1 1,1 1,0 0,9 0,9 0,8 0,9 0,8 3-jadval ma’lumotlaridan ko’rinib turibdiki, Nukus, Urganch, Buxoro va Navoiy viloyatlarida shamolning oylik o’rtacha tezligi boshqa hududlarga nisbatan bir oz yuqori. Qolgan hududlar esa bu borada ancha kam imkoniyatlarga egaligi bilan tavsiflanadi. Quyidagi O’zbekistonning shamol tezligi kartasi orqali hududlarning bu boradagi imkoniyatlarini yanada aniqroq tavsiflash mumkin (3-rasm). Karta ma’lumotlaridan ko’rinib turibdiki, O’zbekistonning tog’li hududlari (Toshkent, Qashqadaryo, Surxondaryo, Jizzax viloyatlarining tog’li hududlari) shamol tezligi bo’yicha bir oz yaxshi ta’minlangan. Shu bois, O’zbekistonda dastlabki shamol elektr stansiyasi Toshkent viloyatining tog’li hududida barpo etilgan. Jumladan, O‘zbekiston Respublikasida birinchi bo‘lib Chorvoq suv omborining dam olish zonasida (Toshkent viloyatida) shamol energoqurilmasi o‘rnatildi. Quvvati 750 kWt ⋅ soat bo‘lgan shamol elektr stansiyasini o‘rnatish Janubiy Koreyaning «Doojin Co. LTD» kompaniyasi yordamida olib borildi. Ushbu Shamol elektr stansiyasi bir yilda 12,3 million kWt ⋅ soat elektr energiyasi ishlab chiqaradi. Natijada yiliga 700 ming m 3 tabiiy gazni tejab qolishga erishiladi [14]. Scientific Bulletin of NamSU-Научный вестник НамГУ-NamDU ilmiy axborotnomasi–2022-yil_maxsus sоn 1019 3-rasm. O‘zbekiston hududi bo‘ylab shamol tezligining taqsimot kartasi [10]. O‘zbekistonda shamol elektr stansiyalari (ShES)ni qurish uchun aniqlangan yer maydonlaridagi shamol potensiali ko‘rsatkichlari jahonda mavjud shamol elektr stansiyalarining o‘rtacha ko‘rsatkichlaridan yuqori hisoblanadi. Ushbu hududlarning shamol energiyasidan samarali foydalanish maqsadida O’zbekistonda yirik loyihalarni amalga oshirish ishlari jadal sur’atlarda olib borilmoqda. Jumladan, Energetika vazirligi matbuot xizmatining ma’lumotlariga ko‘ra, BAAning “Masdar” kompaniyasi tomonidan Navoiy viloyati Tomdi tumanida qiymati 600 million AQSh dollari bo‘lgan 500 MVt quvvatli shamol elektr stansiyasini qurish bo‘yicha kelishuvlar imzolandi. Ushbu stansiya 2024 yilda to‘liq foydalanishga topshirilgach, yillik 1,8 milliard kVt ⋅ soat elektr energiyasi ishlab chiqaradi va 1 yilda 546 million kub metr tabiiy gaz tejaladi [21]. Bundan tashqari, Saudiya Arabistonining “ACWA Power” kompaniyasi Buxoro viloyati G‘ijduvon va Peshku tumanlarida qiymati 1,3 milliard AQSh dollari bo‘lgan 1000 MVt quvvatli 2 ta ShES qurishi bo‘yicha kelishuv imzolangan bo‘lib, ushbu stansiyalar 2023 yilda ishga tushirilgach, yillik 3,6 milliard kVt ⋅ soat elektr energiyasi yetkazib beriladi va yiliga 1,1 milliard kub metr tabiiy gaz tejalishini ta'minlaydi [21]. Mana shunday yirik loyihalardan yana biri Qoraqalpog‘iston Respublikasining Beruniy va Qorao‘zak tumanlarida qiymati 110 million AQSh dollari bo‘lgan 100 MVt quvvatli shamol elektr stansiyasini qurish bo‘yicha Yevropa tiklanish va taraqqiyot banki bilan birgalikda tanlov o‘tkazildi. “ACWA Power” kompaniyasi 1 kVt ⋅ soat elektr energiyasi uchun 2,57 AQSh senti tarif taklifi bilan tanlov g‘olibi bo‘ldi. Ushbu stansiya 2023 yilda ishga tushgach, yiliga 350 million kVt ⋅ soat elektr energiyasi ishlab chiqaradi va bir yilda 106 million kub metr tabiiy gazni tejaydi [21]. Bildirilishicha, Energetika vazirligi shamol energetikasini rivojlantirish konsepsiyasida belgilangan rejalarni muddatidan oldin bajarmoqda. 2030 yilga qadar mamlakatda ShESlar Scientific Bulletin of NamSU-Научный вестник НамГУ-NamDU ilmiy axborotnomasi–2022-yil_maxsus sоn 1020 umumiy quvvatini 5000 MVtga yetkazish kutilmoqda. Ularning katta qismini Qoraqalpog‘iston Respublikasida barpo etish nazarda tutilmoqda [21]. Gidroenergiya resurslari. O‘zbekiston gidroenergetika resurslariga boy mamlakat hisoblanadi. Bu borada respublikamizda o‘zlashtirilishi mumkin bo‘lgan gidroenergetika resurslari yiliga 27,4 milliard kilovatt/soat elektroenergiya ishlab chiqarish hajmiga tengligini aytishning o‘zi kifoya. Shu bilan birga, hozirda mamlakatimiz gidroenergetika salohiyatining atigi 6,5 milliard kilovatt/soati yoki 23,7 foizi o‘zlashtirilgan, xolos [20]. O‘zbekistonning nazariy jihatdan bir yillik umumiy gidroenergetik imkoniyati quyidagicha: 1. Yillik umumiy (yoki nazariy) giroenergetik potensial – 88,5 mlrd. kVt/soat, shundan: - katta daryolar - 81,1 mlrd. kVt/soatni; - o‘rtacha daryolar – 3,0 mlrd. kVt/soatni; - kichik daryolar – 4,4 mlrd. kVt/soatni tashkil qiladi. 2. Energiya hosil qiluvchi suv oqimi o‘z yo‘lida juda ko‘p qarshiliklarga duch keladi va isrof bo‘ladi. Isrof bo‘lgan energiyadan qolgan energiya – texnik gidroenergetik potensial, 27,4 mlrd. kVt/soatga teng bo‘lib, shundan: - katta daryolar - 24,6 mlrd. kVt/soatni; - o‘rtacha daryolar – 1,5 mlrd. kVt/soatni; - kichik daryolar – 2,3 mlrd. kVt/soatni tashkil qiladi. 3. GES jihozlaridan o‘tayotgan suv oqimi, juda ko‘p qarshiliklarni engib o‘tadi. Barcha qarshiliklardan so‘ng qolgan sof iqtisodiy samarador gidroenergetik potensiali 16,6 mlrd. kVt/soatni tashkil qiladi (shundan 6,5 milliard kilovatt/soati o‘zlashtirilgan) [9]. O’zbekiston hududidan oqib o’tuvchi asosiy daryolarning gidroenergetika resurslari bo’yicha ma’lumotlar 4-jadvalda keltirib o’tilgan. 4-jadval O’zbekistondagi asosiy daryolar gidroenergetika resurslari [3 ]. № Daryo Texnik Iqtisodiy O’zlashtirilgan МVt GVt·soat МVt GVt·soat МVt GVt·soat 1. Chotqol 500 1,1 500 1,1 - - 2. Pskom 1250 3,06 1250 3,06 - - 3. Chirchiq 1246 4,48 1228 4,78 1200 4,72 4. Qoradaryo 188 0,78 188 0,78 168 0,61 5. Sirdaryo 166 0,75 166 0,75 126 0,43 6. Surxondaryo 320 1,46 160 0,47 - - 7. Qashqadaryo 70 0,21 12 0,065 - - 8. Zarafshon 168 0,62 40 0,18 40 0,18 9. Amudaryo 770 3,27 650 2,57 150 0,47 Jami 16,07 13.75 6,43 4-jadval ma’lumotlaridan ko’rinib turibdiki, O’zbekistondagi gidroenergetika resurslariga boy bo’lgan asosiy daryolar Pskom, Chirchiq, Amudaryo va Chotqol daryolari hisoblanadi. Ularni o’zlashtirish darajalari ham turlichadir. Misol uchun, Chirchiq daryosining texnik salohiyati 1246 MVt ga teng bo’lib, shundan 1200 MVt qismi to’liq o’zlashtirilgan. Shuningdek, Qoradaryoning texnik salohiyati 188 MVt ga teng, shundan 168 MVt qismi, Sirdaryoning texnik salohiyati 166 MVt ga teng bo’lib, shundan 126 MVt qismi to’liq o’zlashtirilgan. Ko’rinib turibdiki bu daryolar gidroenergiya resurslarining texnik salohiyati Scientific Bulletin of NamSU-Научный вестник НамГУ-NamDU ilmiy axborotnomasi–2022-yil_maxsus sоn 1021 darajasidagi miqdori deyali to’liq o’zlashtirilgan va iqtisodiyotda foydalanilmoqda. Aksincha, Pskom, Chotqol, Surxondaryo va Qashqadaryolarning gidroenergiya resurslari umuman o’zlashtirilmagan. Umuman olganda O’zbekiston hududidan oqib o’tadigan 650 ta daryo, ko’plab irrigatsiya kanallari va suv omborlarining gidroenergiya resurslari bir yilda 21 TWt·soat (teravatt/soat) elektroenergiya ishlab chiqaradigan ko’plab gidroelektr stansiyalar barpo etish uchun texnik imkoniyatlarga ega hisoblanadi [9]. 2009 yilgi ma’lumotlarga ko’ra, Respublikamizda o’rnatilgan, quvvati 1689 MVt ga teng 41 ta GES mavjud bo’lib, ulardan 30 tasi harakatda bo’lgan. Shu bilan birga quvvati 383,2 MVt ga teng 35 ta kichik GESlar qurilgan, ulardan 24 tasi harakatda bo’lgan (Chirchiq Bo'zsuv trakti GESi, Toshkent GESlari kaskadi, Andijon GESlari, Samarqand GESlari) [3]. 2014 yilgi ma’lumotlarga ko’ra, O‘zbekiston hududidagi kichik, o‘rtacha va katta daryolarda hamda irrigatsiya tizimlarida konservatsiya qilingan, ekspluatatsiya qilinayotgan, qurilayotgan, loyihalanilayotgan, loyiha qidiruv ishlari olib borilayotgan GESlar soni 204 donani tashkil qiladi. Shundan: ekspluatatsiya qilinayotgan (foydalanilayotgan) GESlar 34 («Uzbekenergo» DAK (AJ) ga qarashlisi 30 dona, O‘zbekiston Qishloq va suv xo‘jaligi vazirligi qoshidagi «Suvenergo» birlashmasiga qarashli GESlar 4 dona); konservatsiya qilingan GESlar 11 donani; qurilishi mo‘ljallanib, loyiha-qidiruv va loyiha ishlari bajarilayotgan GESlar soni 45 donani; qurilishi mumkin bo‘lgan GESlar daryolarda 12 donani, suv omborlarida 23 donani va magistral kanallarda 79 donani tashkil qiladi [5]. 2017 yilda berilgan ma’lumotlarga ko’ra esa O‘zbekiston gidroenergetika sohasi 36 ta gidroelektrostansiyalarni o‘z ichiga olib, shundan yiliga o‘rtacha 5,2 milliard kilovatt/soat elektr energiyasi ishlab chiqarish quvvatiga ega 28 tasi “O‘zbekenergo” aksiyadorlik jamiyati tizimiga kiradi, yiliga o‘rtacha 1,3 milliard kilovatt/soat elektr energiyasi ishlab chiqarish quvvatiga ega 8 ta gidroelektrostansiya esa Qishloq va suv xo‘jaligi vazirligi tasarrufidagi «O‘zsuvenergo» birlashmasi tasarrufidadir [20]. Bugungi kunda O‘zbekiston gidroenergetika sohasida mavjud bo’lgan 36 ta gidroelektrostansiyalarnining 25 tasi qirq-sakson yil muqaddam ishga tushirilgan va o‘zining texnik resurslarini deyarli o‘tab bo‘lgan, asbob-uskunalar va inshootlar modernizatsiya va rekonstruksiyaga muhtojdir. Shu bois mamlakatimiz prezidenti tomonidan mazkur masalaga jiddiy e’tibor qaratilgan holda soha mutaxassislariga bir qator topshiriqlar berilgan. Jumladan, O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M.Mirziyoyevning 2017 yil 26 maydagi “2017 – 2021- yillarda qayta tiklanuvchi energetikani yanada rivojlantirish, iqtisodiyot tarmoqlari va ijtimoiy sohada energiya samaradorligini oshirish chora-tadbirlari dasturi to‘g‘risida”gi PQ-3012-son qarorda gidroenergetikani rivojlantirishga katta e’tibor berilgan [1]. Ushbu qarorda 2017-2025 yillar davomida quvvati 984,7 MWt·soat bo’lgan 18 ta yangi gidroelektr stansiyalarni qurish va quvvati 1384,9 MWt·soat bo’lgan 14 ta mavjud gidroelektr stansiyalarni modernizatsiya qilish rejalashtirilgan. Bundan tashqari, 2021-2030 yillar davomida quvvati 637,3 MWt·soat bo’lgan yangi gidroelektr stansiyalarini qurish bo‘yicha 24 ta istiqbolli loyihalarni amalga oshirish va mavjud gidro elektr stansiyalarini modernizatsiya qilish bo‘yicha quvvati 588 MWt·soat bo’lgan 18 ta istiqbolli loyihalarni amalga oshirish qat’iy belgilangan hamda ularning ijrosini ta’minlash “O‘zbekgidroenergo” AJ zimmasiga yuklatilagan [1]. Gidroenergetika resurslari tabiiy, ekologik toza va qayta tiklanuvchi energiya manbai bo‘lgani sababli ulardan foydalanishni har tomonlama kengaytirish respublikamizning Scientific Bulletin of NamSU-Научный вестник НамГУ-NamDU ilmiy axborotnomasi–2022-yil_maxsus sоn 1022 zamonaviy taraqqiyot strategiyasiga mosdir. Bu sanoat va kommunal korxonalari, qishloq xo‘jaligi va hududlarda axolining elektr energiyasiga bo‘lgan oshib borayotgan ehtiyojini kafolatli qoplashni, mamlakatimizdagi organik yoqilg‘i zaxiralaridan oqilona foydalanish va ularni tejashni, shuningdek, atrof-muhitga zararli chiqindilar chiqarilishi kamaytirilishini ta'minlaydi. XULOSA Xulosa qilib aytgada, O’zbekiston Respublikasi muqobil energiyaning eng asosiy turlari – quyosh, gidro va shamol resurslariga juda boy xisoblanadi. Yuqorida keltirib o’tilgan dalillar bunga yorqin misoldir. Bu resurslarning juda katta qismi hali o’zlashtirilmagan bo’lib, keyingi yillarda mavjud quvvatlardan unumli foydalanish bo’yicha dastlabki yirik qadamlar tashlandi, keng ko’lamli chora tadbirlar amalga oshirilib, yirik loyihalar hayotga tadbiq etib kelinmoqda. Bu boradagi say harakatlarni og’ishmasdan davom ettirish, shuningdek islohotlarni yanada rivojlantirish barqaror iqtisodiy taraqqiyot va ekologik farovonlikka erishish imkonini beradi. Bundan tashqari: - Qayta tiklanuvchi energiya manbalarining asosiy afzalligi tugallanmasligi va ekologik tozaligi hisoblandi, ulardan foydalanish planetaning energetik muvozanatini o‘zgartirmaydi. Tiklanuvchan energiya manbalari insoniyat oldida turgan uchta global muammolarni yechishda sezilarli rol o‘ynaydi: energetikada, ekologiyada, savdo-sotiqda; - muqobil energiya manbalari birlamchi uglevodorod resurslarini (neft, gaz, ko’mir va b.) tejash, mamlakat energetika xavfsizligini ta’minlashda katta rol o‘ynaydi; Shunday qilib, energiya balansiga ekologik toza, qayta tiklanuvchi energiya manbalarini keng jalb qilish orqali atrof-muhitga texnogen ta’sirlarni kamaytirish imkoniyatlari kengayadi. Bu esa uglevodorod resurslarini elektr energiyasi ishlab chiqarish uchun emas, balki neft-kimyo sanoatida xomashyo sifatida ishlatish maqsadida saqlab qolish imkonini beradi. Markaziy energiya ta’minotidan uzoq, borish qiyin bo‘lgan aholi yashash joylarida qulay va ishonchli energiya manbai bo‘lib xizmat qiladi. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR [1]. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Qarori. 2017 – 2021-yillarda qayta tiklanuvchi energetikani yanada rivojlantirish, iqtisodiyot tarmoqlari va ijtimoiy sohada energiya samaradorligini oshirish chora-tadbirlari dasturi to‘g‘risida. Toshkent sh., 2017-yil 26-may, PQ-3012-son. https://lex.uz/docs/-3221894 [2]. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining Qarori. “2022 – 2026-yillarda Namangan viloyati hududlarini kompleks ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish va aholi turmush darajasini yanada yaxshilashga doir qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida”. Toshkent sh., 2022-yil 25-aprel, 211-son. https://lex.uz/uz/docs/-5984308 . [3]. Badalov A.S., Zenkova V.A., Uralov B.R., Shaazizov F.Sh. Gidroelektrostansiyalar (o’quv qo’llanma). Toshkent, 2009. – 124 b. [4]. Global Solar Atlas. www.globalsolaratlas.info https://globalsolaratlas.info/download/uzbekistan [5]. Majidov T.Sh. Noana’naviy va qayta tiklanuvchi energiya manbalari. T.: «Voris nashriyot», 2014. – 168 b. Scientific Bulletin of NamSU-Научный вестник НамГУ-NamDU ilmiy axborotnomasi–2022-yil_maxsus sоn 1023 [6]. Namangan viloyat gidrometeorologiya boshqarmasining statistik ma’lumotlar to’plami. Namangan, 2022 y. [7]. Nilufar Avezova, Azizboy Khaitmukhamedov, Akmal Vokhidov. Uzbekistan renewable energy short overview: programs and prospects. International Journal of Energy and Smart Grid. Vol 2, Number 2, 2017. – P. 43-46. doi:10.23884/IJESG.2017.2.2.03 [8]. Safarov A.B, NematovSh.N. O’zbekiston hududida shamol energiyasidan foydalanish istiqbollari. https://elib.buxdu.uz/index.php/pages/joomla/129-o-zbekiston-hududida- shamol-energiyasidan-foydalanish-istiqbollari [9]. Toshpo‘latov N.T., Qodirov D.B. Qayta tiklanuvchi energiya manbalari (o’quv qo’llanma). Toshkent, 2020. – 170 b. [10]. Zakhidov, R.A., Kremkov, M.V., The wind power potential of Uzbekistan, Appl. Solar Energy, 2015, vol. 51, no. 4, pp. 336–337. [11]. O’zbekiston milliy ensklopediyasi. 2 - tom, Toshkent, 2001. - 704 bet. [12]. Имомов Ш.Ж. и другие. Aлтернативное топливо на основе органике. Тошкент “Фан”, 2013 й. – 260 c. [13]. www.alternativenergy.ru . Большая Солнечная Печь Узбекистана. 04 март. 2022 год. https://alternativenergy.ru/solnechnaya-energetika/840-bolshaya-solnechnaya-pech- uzbekistana.html [14]. www.cleandex.ru . Первая ветровая энергетическая установка возводится в Узбекистане. 02 августь 2010 год. http://www.cleandex.ru/news/2010/08/02/the_first_wind_power_plant_is_being_built_in_uzbeki stan [15]. www.daryo.uz . Samarqandda quvvati 100 megavattga teng yirik quyosh fotoelektr stansiyasi ishga tushirildi. 24 may 2022 yil. https://daryo.uz/2022/05/24/samarqandda-quvvati- 100-megavattga-teng-yirik-quyosh-fotoelektr-stansiyasi-ishga-tushirildi/Internet [16]. www.gazeta.uz . Karmanada quvvati 100 MVt bo‘lgan quyosh fotoelektr stansiyasi ishga tushirilmoqda. 27 avgust 2021 yil. https://www.gazeta.uz/oz/2021/08/27/karmana/ [17]. www.kun.uz . 2025 yilga borib qayta tiklanuvchi energiya manbalarining ulushi 19,7 foizga yetkaziladi. 30 may 2017 yil. https://kun.uz/uz/75443998?q=%2F75443998 [18]. www.kun.uz . Germaniya AES va IESdan «muqobil energetika»ga o‘tmoqda: buning sababi nima?. 19 iyul 2019 yil. https://kun.uz/uz/news/2019/07/19/germaniya-aes-va-iesdan- muqobil-energetikaga-otmoqda-buning-sababi-nima . [19]. www.daryo.uz . Samarqandda quvvati 100 megavattga teng yirik quyosh fotoelektr stansiyasi ishga tushirildi. 24 may 2022 yil. https://daryo.uz/2022/05/24/samarqandda-quvvati- 100-megavattga-teng-yirik-quyosh-fotoelektr-stansiyasi-ishga-tushirildi/ [20]. www.kun.uz . O‘zbekistonda yagona gidroenergetika sohasi yaratiladimi? 20 may 2017 yil. https://kun.uz/uz/42686834 [21]. www.kun.uz . O‘zbekistonda shamol energetikasi hajfmini 5 000 MVt/soat gacha yetkazish rejalashtirilmoqda. 3 noyabr 2021 yil. https://kun.uz/uz/news/2021/11/13/ozbekistonda-shamol-energetikasi-hajmini-5-000- mvtgacha-yetkazish-rejalashtirilmoqda Scientific Bulletin of NamSU-Научный вестник НамГУ-NamDU ilmiy axborotnomasi–2022-yil_maxsus sоn 1250 204 Boshlang’ich sinf o’quvchilarining matematik tasavvurlarini rivojlantirishda mantiqiy masalalarning o’rni Sulaymonova S.U., Ma’rufxonova M.I. .......................................... ............................................... 1002 205 Talabalar mustaqil ishlarini raqamli texnologiyalar yordamida tashkil etish Maxmudov A.Z. .......................................... ......................................................................................... 1006 206 Аксиологик ёндашув асосида бўлажак тарих ўқитувчиларни педагогик тайёргарлигини такомиллаштиришнинг ижтимоий – педагогик зарурияти Юлдашев Ж.А. .......................................... ................................. .......................................... .......... 1009 207 O’zbekistonning muqobil energiya resurslari va ulardan samarali foydalanish imkoniyatlari Qoriyev M.R., Abdujabborov A.A. .......................................... ...................................................... 1012 208 Бўлажак ўқитувчиларни тайёрлашда ижтимоий-педагогик компетентликнинг аҳамияти Маматханова Н.Т. .......................................... .................................................................................... 1024 209 Талабларни касбий тайёргарлик жараёнида пeдагогик толерантликни шакллантириш модели Нарзуллаев Д.Ш. .......................................... ...................................................................................... 1029 210 Maктaбгача таълимда иккинчи тил ўргатишнинг илмий-педогогик асослари Эргашева Х.Ю. .......................................... .......................................................................................... 1033 211 Yuqori malakali gandbol darvozabonlarining jismoniy tayyorgarliginining ahamiyati Boltabayev Sh.O. .......................................... ....................................................................................... 1037 212 Наманган вилоятининг қишлоқ хўжалиги соҳасида сувни тежаш ва ундан самарали фойдаланиш масалалари Қориев M., Камолов Б., Баратов А., Мухиддинова С. ........................................................... 1041 213 Маҳалланинг ҳудудларни ижтимоий-иқтисодий ва маданий ривожлантиришдаги ўрни Тешабоев А.Х., Дехканов Н.Б. .......................................................................................................... 1048 214 Чет тил таълимида интеграцион ёндашув Muradov M.O. ............................................................................................................................................... 1055 215 Тacвиpий caнъaт тaълими мaзмунидa миллий-ҳудудий мaтepиaллapнинг ўpни вa aҳaмияти Суяров Н.Т. .............................................................................................................................................. 1059 216 Янги педагогик технология асосида технологик таълимини интерфаол тамойилларини танлаш Набиев А.Б., Ботиржанов А.А. ........................................................................................................ 1065 217 Sanitariya gigienik qarshi tadbirlar o`tkazish uchun jalb etiladigan kuch va vositalar Nabiyev A.B., Botirjanov A.A. ................................................................................................................ 1067 218 Бўлажак қишлоқ хўжалиги сохаси мутахасисларига физика фанини инновацион технологиялар асосида ўқитишни такомиллаштириш Болтаева М.Л, Набиева Г.О .............................................................................................................. 1069 219 Қишлоқ хўжалик фанларини ўқитиш методикасининг педагогика ва бошқа фанлар билан боғлиқлигининг илмий-амалий аҳамияти Назарова К. ................................................................................................................. ............................ 1074 Yüklə 0,59 Mb. Dostları ilə paylaş:
|