«scientific progress» Scientific Journal issn: 2181-1601 ///// \\\\\ Volume: 1, issue: 3

205
 
qo’yishi, yerni ishlay boshlashi boshqacha aytganda tabiatga nisbatan insonning 
aktivligini oshishi (neolit davri 15 ming yil) sonli miqdorlar va fazoviy munosabatlarni 
tushunishda ilgari qo’yilgan qadam bo’ldi. Yashashni o’troq holga o’tishi ,qishloqlar 
paydo bo’lishi, hayvonlarni o’rgatilishi, ekinlar ekish, mehnat qurollarini yaratilishi bu 
protsessni yanada tezlashtirdi. Albatta matematik bilimlarni shakllanishi turli xalqlarda 
o’ziga xos usullar bilan shakllandi. Lekin shunga qaramasdan asosiy matematik 
tushunchalar; son, figura, yuza, natural sonlarning cheksiz davom etishi va boshqalar 
asosan amaliyot natijasida vujudga keldi va rivojlanish bosqichining uzundan - uzun 
yo’lini bosib o’tdi.
Alfavitli sanoq sistemasi (abjad hisobi). Eramizdan avvalgi V asrdan etib kelgan eng 
qadimgi grek - yunon alfavit sistemasi. 
7 8 91 2 3 4 5 6 ,),дзета(),дигамма, , , , , ( 
30 40 50 60 70 80 9010 20 , , qо, , , ,),каппаi, ( 
100 200 300 400 500 600 700 800 900 )самма, , , , (, , , Misol: ... ,444 ... , 1000, , 
2000, Arab hisobi (abjad hisobi). 
Alif Be Jim Dol Ќe Vov Ze Xe Itqi ط ه ز و ץ د ج ب ا 1 2 3 4 5 6 7 8 9 
yo Kof Lom Mim Nun Sin A’in Fe Sod ﺹ ﻒ ﻍ ﺱ ﻥ ﺢ ﻝ ﻙ ﻯ 10 20 30 40 50 60 70 80 
90 
Qof Re Shin Te Se Xe Zol Zod Izqi Ђa’in ﻉ ﻅ ﺽ ﺫ ﺡ ﺙ ﺕ ﺵ ﺭ ﻕ 100 200 300 400 500 
600 700 800 900 1000 
Mas. 12 = ب ﻯ avval 10 ni o’ng tomoniga 2 ni yoziladi 539 = ط ﻝﺙ 4000 =
ﻉد (4 va 1000 ko’rinishida) 50000 = ﻉﻥ ( 50 va 1000 ko’rinishda) 
O’nli bo’lmagan pozitsion sistemalar. Bularga Vavilon, indeetslar, mayya 
qabilasi, hindlarning ikkilik sistemasi kiradi.O’nli sanoq sistemasi nol bilan birga 
dastlab eramizdan 500 yil avval Hindistonda vujudga keldi. Hindlarning matematikaga 
oid eng qadimgi yodgorliklari eramizdan oldingi VIII - VII asrlarga to’g’ri kelib, bular 
sanskrit tilida yozilgan diniy kitoblardir. Bularda geometrik yasashlarga oid (saroylar 
qurish, ibodatxonalar qurish, buddalar yasash ...), doirani kvadratlashning dastlabki 
urinishlari, Pifagor teoremasining tatbiqlari va buning natijasida Pifagor sonlarini
topishga doir arifmetik masalalar echish va boshqalar. Sanoq sistemasi avval boshdan 
o’nlik sistemada ishlatila boshladi. Xususan katta sonlarni tuzish va ular ustida amallar 
bajarish odat tusiga kirgan. Jumladan qadimiy afsonaga qaraganda Budda o’nli sanoq 
sistemasida 1054 gacha bo’lgan sonlarni tuzgan va ularning har bir razryadiga mos 
nomlar qo’ygan.Yoki boshqa bir afsona (yer xudosini ishqida musobaqalashgan 
Sarvatasidda) maxraji 100 bo’lgan geometrik progressiyaning 107+9*48 - hadini ya’ni 
421 ta nol bilan tugaydigan sonni hosil qilganligi haqida so’z boradi. Yoki boshqa 
misol b1 = 3, q = 5, S = 22888183593 bo’lgan geometrik progressiyaning hadlari 
sonini topish masalasi (Bxaskara “Lilovati” asari). O’nli sanoq sistemasi (nol bilan) va 

---

www.scientificprogress.uz 
«SCIENTIFIC PROGRESS» Scientific Journal
ISSN: 2181-1601 ///// \\\\\ Volume: 1, ISSUE: 3