165
Vasili Kuzmiç daha bir söz deməyib dama girdi. Otaqda dolab yox idi və Vasili
Kuzmiç divarın bir küncünə qəzet yapışdırıb mismar vurmuşdu və sovet vaxtı
bayramlarda geydiyi o yeganə kastyumu da Nuh-Nəbidən qalma bir asılqana keçirib
o mismardan asmışdı – onu götürüb geyindi. Burada yaşadığı beş il müddətində
kastyumu bir dəfə də olsun əyninə geymədiyi üçün, Vasili Kuzmiçə elə gəldi ki, elə
bil, onu qəfəsə salıblar və o, damdan çıxanda Ələmdar mat-mat onun pencəyinin
döşündəki orden-medallara baxdı:
– Eta vsyo tvoy?
Vasili Kuzmiç açıq-aşkar bir qürurla:
– A kak je?.. – dedi.
Ələmdar bir müddət də o orden və medallara baxıb:
– Net, – dedi. – Eta vsyo snimat!
Vasili Kuzmiçin içində bir etiraz dalğası yarandı, amma Kuzmiç o dalğanın
qarşısını aldı, çox atılıb-düşmək lazım deyildi, dünya dəyişmişdi, həyat idi və
həyatın öz qanunları var idi.
Vasili Kuzmiç iyirmi beş il bundan qabaq o kastyumu alıb döşünə orden və
medalları taxdığı gündən sonra, ilk dəfə onları açıb çıxartdı.
Ələmdar:
– Tak xaraşo. Getdik.
– Kuda getdik?
– Maştağa! Ehsan tam.
– Çto?
– Ehsan! Znayeş ehsan şto?
– Net.
Və həmin gün Ələmdar ehsanın nə olduğunu Vasili Kuzmiçə başa saldı və elə
həmin gündən də ehsan Vasili Kuzmiçin güzəranının gözəl bir hissəsinə çevrildi.
Məsələ burasında idi ki, Ələmdar son üç ildə təkcə Bilgəhdə yox, yaxın
kəndlərdə də tanıyıb-tanımamağından asılı olmayaraq – əksəriyyətini tanımırdı –
hansı mərhumlar üçün ehsan məclisi düzəlirdisə, çayxanada, bazarda, məsciddə,
bundan xəbər tuturdu, ünvanı öyrənirdi və gedib ədəb-ərkanla orada ehsan – adətən,
plov – yeyirdi və tanımadığı o mərhuma da Allahdan rəhmət diləyirdi. Əlbəttə,
ehsan sahibləri Ələmdarı tanımırdılar, amma bunun fərqi yox idi, elə bilirdilər ki,
Ələmdar mərhumun, ya da onun hansısa qohumunun tanışıdı, bir də ki,
müsəlmançılıqda ehsan savab idi və heç kim Ələmdarı yas yerindən qova bilməzdi
ki, niyə gəlib burda ehsan yeyirsən.
Ələmdarla birlikdə Maştağaya gedib həyatında ilk dəfə həqiqi plov, halva
yeyən, zəfəranlı şərbət içən və bütün bunlardan vəcdə gələn Vasili Kuzmiç həmin
gündən sonra bir müddət Ələmdarla birlikdə öyrəndikləri yas məclislərinə gedib
ehsan yedi. Bəzən elə olurdu ki, kəndlərdəki o yas məclislərində təəccüb və maraqla
Vasili Kuzmiçə baxırdılar və günlərin birində Ələmdar dedi:
– Znayeş şto? Tı addelna, mən də addelna. A to, vmeste, patom ploxo budet!
Və Vasili Kuzmiç həftədə iki dəfə, üç dəfə, elə həftə olurdu ki, lap beş dəfə
kimlərinsə yas məclislərinə gedib ehsan yeyirdi və onun sidq-ürəkdən təəssüf elədiyi
bircə şey var idi ki, bu da ehsan süfrələrində arağın olmaması idi.
Vasili Kuzmiç müsəlmanlığı elə həmin vaxtlarda qəbul etdi – məscidə getmədi,
heç bir mollaya müraciət etmədi, sadəcə, bir gecə tut ağacının altındakı o laklı
166
kötüklərdən birinin üstündə oturub siqaret çəkə-çəkə fikirləşdi ki, düz eləmir və bu,
Allahın xoşuna gələn iş deyil, özü xaçpərəst ola-ola müsəlmanların yas məclisində
iştirak edir və elə həmin gecə də Vasili Kuzmiç özü-özünə qərar verdi ki, müsəlman
olub.
Ələmdar ona deyirdi:
– Sən necə müsəlmansan ki, araq içirsən?
Vasili Kuzmiç ondan soruşmurdu ki, bəs, sən niyə müsəlman ola-ola araq
içirsən – bu, həyat idi və həyatın öz qanunları var idi, ona görə də deyirdi:
– Mən musalman olanda dedim ki, bunun yedinstvenni, vodkaya daxli yoxdu.
– Sünnət oldun?
– Sunnat olsa da, olmasa da, o, heç neyə ne qodidsya.
Ələmdar araqdan sonra quyu suyu ilə ağzını qarğara eləyəndən sonra soruşurdu:
– Bəs, sən necə müsəlmansan?
– Ya musalman olanda dedim ki, ya müsəlmanam, i vsyo! Uje elə Vasili
Kuzmiç deyiləm, kak ranşe...
Ələmdar:
– Heç olmasa, adını dəyiş də... – deyirdi. – Vasili Kuzmiçdən müsəlman olar?
Vasili Kuzmiç:
– Allax urakdadi, adda yox. Man Vasili Kuzmiçam, i vsyo!
XI
Kolxoz kişinin yaşı altmışı hələ keçməmişdi, saç-saqqalı isə ağappaq idi, amma
məsələ saç-saqqalın ağlığında deyildi, onda idi ki, Kolxoz kişi cavan vaxtlarından
özünü ağsaqqal kimi aparırdı, duruşunda, oturuşunda, danışığında elə o vaxtlardan
ağsaqqallıq ədası var idi və elə ki, üzünə-başına dən düşməyə başladı, şəstlə özü
özünə ağsaqqal dedi, az qala, özündən böyük kişilərə: «– Ə, a bala!..»– deyə
müraciət etdi və Azərbaycanda, o cümlədən, gözəl Şuşada müstəqillik və ərazi
bütövlüyü uğrunda xalq hərəkatı başlayanda, bu hərəkatın fəal üzvlərindən biri oldu,
Kommunist partiyasının əleyhinə hansı sənəd yazılırdısa, Mixail Qorbaçovun Dağlıq
Qarabağı Ermənistana vermək istəyinə hansı etiraz bəyanatı qəbul edilirdisə, özü öz
adını çəkib:
– Kolxoz kişinin adını birinci yaz! – deyirdi, boylanıb öz adını kağızda birinci
görməyəndə də narazılıq edirdi: – Ə, adam ağsaqqalın sözünə baxar!
Surxay Kolxoz kişinin adını heç cürə üçrəngli bayrağın dalğalanmasına
yaraşdıra bilmirdi və bir dəfə Kolxoz kişiyə dedi:
– Bura bax, Kolxoz kişi, sənə bir sözüm var...
Kolxoz kişi:
– Nədi, a bala?– soruşdu.
Surxay dedi:
– Sən dədəyin goru, Kolxoz kişi, adını dəyişdir. Bizi biyabır eləmə...
Kolxoz kişi at gözü kimi iri və qara gözləriylə zəndlə Surxayın gözlərinin içinə
baxıb:
– Kişinin bir adı olar! – dedi, sonra dediyi sözdən özünün də açıq-aşkar xoşu
gələ-gələ əlavə etdi: – Kişi odu ki, adı Kolxoz ola-ola kolxoza qarşı mübarizə apara!
XII
167
Şuşanın yuxarı hissəsində – Ağadədəli məhəlləsindən üzü-yoxuşa qalxırdın –
Azərbaycan yazıçılarının dördmərtəbəli gözəl bir Yaradıcılıq Evi (şuşalılar ora
«Yazıçılar Evi» deyirdi) var idi və elə ki, yay başlayırdı, yazıçılar Bakıdan ailələri
ilə ora gəlirdilər, dincəlirdilər və yaradıcılıqla məşğul olurdular.
Arsen Allahverdiyan uzun illər idi ki, o Yaradıcılıq Evinin həm komendantı idi,
həm təsərrüfat müdiri, həm də gözətçisi, bir sözlə, yay-qış ailəsi ilə birlikdə o Evin
birinci mərtəbəsində daimi yaşayan, həm Azərbaycan Yazıçılar Ittifaqından aldığı
maaşla, həm də Yaradıcılıq Evinin həyətində əkdiyi kartofun qazancı ilə ailəsini
dolandıran bir erməni idi.
Bu fani dünyaya varlı bəy ailəsində gəlmiş, sovet hökuməti qurulandan sonra isə
Şuşada hamballıq edən Hambal Əsgər bəy, bir dəfə, növbəti yükü daşıyandan sonra
Bazar başında dayanıb nəfəsini dərəndə, bir yekə kisə kartof gətirib bazarda satan
Arsendən soruşdu:
– Ə, Arsen, «Allahverdiyan» da erməni famili olar? «Verdi» də bizimki,
«Allah» da bizimki!
Arsen dedi:
– Ara, Əsgər bəy, niya olmasın? Allax hamının Allaxıdı da!..
Arsenin arvadı Yeva rus idi və deyilənə görə, Arsenin böyük oğlu Vova da,
əslində, Yevanın hansısa bir rusdan olan bic oğlu idi, Arsen Yevanı alanda yanında
gətirmişdi və doğrudan da, Vovanın sifətində ermənilikdən bir əlamət yox idi, xalis
sarışın bir rus, slavyan balası idi, amma Arsenin ikinci oğlu Arkadi sifətdən əsl
erməni idi ki, varıydı, çünki, elə bil, Arsen asqıranda, burnundan düşmüşdü.
Və – dünyanın qəribə işləri var – həmin gün ki, Məleykə müəllimə əlində
yarımçıq xlor şüşəsi tutub Buzovnadakı Fəhlə Yataqxanasının üçüncü mərtəbəsində
o bayraq rəngli qapıya baxa-baxa birdən-birə Surxayın qəzet-jurnal köşkünü yada
salmışdı, bax, elə həmin günün axşamı Arsen Allahverdiyan, Şuşada, elektrik
olmadığı üçün qaranlıq çökmüş küçə ilə evinə gedirdi. Əslində, Şuşanın özü də bu
küçə kimi bomboş idi, düzdü, ordan-burdan gəlmiş erməni ailələri var idi ki, qaçqın
düşmüş azərbaycanlıların evlərində yaşayırdılar, amma Arsen onları tanımırdı,
tanıdığı, ancaq şuşalı ermənilər idi ki, onların da çoxu ora-bura dağılmışdı – bir-ikisi
Yerevanda veyllənirdi, qalanı da Moskvada, Rusiyanın başqa şəhərlərində idi,
bacarığı, imkanı, qohumu olan da Avropada, Amerikadaydı.
Arsen ehtiyatla addımlayırdı, çünki Ermənistandan, xüsusən Gorus tərəfdən
ermənilər Şuşaya axışıb evlərin, səkilərin daşlarını, elektrik dirəklərini, məftilləri,
boruları – nə vardısa, söküb aparırdılar Irana, satdıqlarını satırdılar, qalanından da
özləri istifadə edirdi və həmin qaranlıqda Arsen, necə oldusa, həmin o qəzet-jurnal
köşkünün qabağında dayandı.
Arsen özü qəzet oxuyan deyildi, amma yayda ki, Azərbaycan yazıçıları Bakıdan
Şuşa Yaradıcılıq Evinə gəlirdi, onda hər gün Arsenə pul verib, xahiş edirdilər ki,
təzə qəzet alıb gətirsin və Arsen də yoxuşu aşağı enib gəlib Surxaydan qəzet alırdı.
Arsen nə üçün paslı dəmir skleti qalmış o köşkün qabağında dayandı, niyə
birdən-birə Surxayı xatırladı (xatırlamağa, yada salmağa o qədər adam vardı ki...) –
bunu heç özü də bilmədi və o qaranlıq içində köşkün dəmir skletinə baxa-baxa öz-
özünə azərbaycanca soruşdu:
– Ara, Surxay, xardasan indi, ara? Ara, sağsan xeç olmasa?..
Dostları ilə paylaş: |