müəyyənləşdirilməsinədək
bu
ərazilərin
ingilis
komissiyası
tərəfındən idarə olunacağım, müsəlmanların silahlı qüvvələrinin
Arazdəyən stansiyası və Sədərəkdə, erməni hərbi hissələrinin isə
Arazboyu Yaycıda qalacağını bildirdi [6, v. 7-8].
1919-cu il fevralın əvvəllərində Qafqazdakı ingilis hərbi
komandanlığının əmri ilə F.Lauten Naxçıvan rayonunun general-
qubematoru təyin edildi. Polkovnik F.Lautenə səlahiyyət verilmişdi
ki, “əhalinin əksəriyyətini müsəlmanlar təşkil edən qonşu rayonları
da öz general-qubematorluğuna birləşdirə bilər” [32, s. 88]. İngilislər
dəmiryolu, poçt, teleqrafı nəzarətə götürmüş, yerli əhalidən vergi
toplanması hüququnu əllərinə keçirmiş, hərbi qüvvələrini Naxçıvan,
Culfa, Şahtaxtı və Dəvəlidə yerləşdirmişdilər [47, s. 57]. İngilislər
özlərini bitərəf elan etmələrinə
baxmayaraq, Naxçıvanın Ennənistana
qatılması ideyasını müdafiə edirdilər. Milli Şuranın sədri Cofərqulu
xan və üzvləri 1919-cu il fevralın 26-da general-qubemator
F.Lautenə məktub göndərərək bölgənin müsəlmanların iradəsinin
əksinə olaraq Ararat Respublikasına verilməsinə etiraz edir və
göstərirdilər ki, “müsəlmanlar bizdən heç bir cəhətdərı üstün
olmayan, əksinə bir çox hallarda bizdən geri qalan ermənilərin qulu
ola bilməzlər” [13, v. 2].
İngilis
missiyası
ermənilərin
Naxçıvana
qarşı
işğalçılıq
hərəkətlərinə nəinki mane olmur, əksinə erməniləri silahlandırırdı.
Onlar bir tərəfdən Naxçıvanın Azərbaycanın bir hissəsi olduğunu
tanıyır, maliyyə və silah vəd edir, digər tərəfdən isə Naxçıvanın
daşnak Ermənistanın hakimiyyətinə verilməsi təkliflərini irəli
sürürdülər [47, s. 59].
1919-cu il 3 aprel tarixindən F.Lauteni Con Simpson əvəz etdi.
Yeni
general-qubematorun
fəaliyyəti
sayəsində
Naxçıvanın
Ermənistana tabe etdirilməsi daha da sürətləndi. Onun bilavasitə
göstərişi ilə əhalidəki silahlar yığılmağa, Osmanlı təəbələri bölgədən
çıxarılmağa başlandı. Azərbaycan hökuməti tərəfındən Naxçıvana
göndərilmiş polkovnik Ququşovun başçılığı ilə zabit heyətindən
Naxçıvanı tərk etmək tələb olundu [28, s. 66].
Naxçıvanın
erməni
idarəsinə
verilməsinin
ilk mərhələsini
Britaniyanın Qafqazdakı qoşunlarının komandanı Devi aprelin 17-də
Xatisyan ilə Gümrüdə ınüzakirə etdi. Erməni komandiri Dronun
Naxçıvanı silah güeünə tabe etdirmək haqqında planı Devinin
Simpsonla görüşündə bəyənildi [30, s. 167-168]. General Tomson da
onların bu məqsədlərini qəbul etdi. Tomson erməni rəhbərlərinə
təkilf edirdi ki, Qarabağın və Zəngəzurun Azərbaycana verilməsini
qəbul edərlərsə, Qars və Naxçıvanm onların nəzarəti altına
keçməsinə kömək edəcəkdir.
Bölgənin Ermənistanın müvəqqəti idarəçiliyinə verilməsi yolunda
atılan ən mühüm addımlardan birini də ingilis generalı Devinin
mayın 2-də Naxçıvana səfəri təşkil edir. Devi Müsəlman Milli
Şurasının üzvləri və Naxçıvanın sayılan adamları ilə görüşündə
Naxçıvan və Şərur qəzalarımn Ermənistan Respublikası ərazisində
yerləşdiklərinə görə onun hakimiyyətinin tabeçiliyinə keçməli
olduqlarını bildirdi [8, v.4], Naxçıvan müsəlmanları Ermənistana
birləşməkdən qəti imtina etdilər və bunu açıq zorakılıq kimi
səciyyələndirdilər.
İngilislərin
bu
rayonları
ermənilərə
vermək
fikrindən
dönmədiklərini görən naxçıvanhlar bir sıra şərtlər irəli sürdülər. Bu
şərtlərin yerinə yetirilməsi zorla ayrılmış vilayətlərin vəziyyətini
qismən
yüngülləşdirdi.
Naxçıvan
bölgəsinin
Ermənistan
Respublikasının müvəqqəti idarəçiliyinə verilməsi barədə ingilis
generalı Devi və İrəvan hərbi dəstəsinin rəisi Dro tərəfındən 19I9-cu
il noyabrın 3-də birgə əmr imzalandı [17, v.30-32]. Azərbaycan
hökumətinin və yerli müsəlmanların bununla əlaqədar etirazları
ingilislər tərəfindən qəbul edilmədi.
İngilis gencralı Dcvi Naxçıvan, Şərur və Ordubad qəzalarmın
ermənilərə verilınəsi haqqında rəsıni xəbəri naxçıvanlılara çatdırınaq
üçün 1919-cu il mayın 5-də Naxçıvana gəldi. O həınin gün Milli
Şuranın üzvləri və şəhərin nüfuzlu şəxsləri ilə görüşərək bu barədə
məlumat vcrdi. Naxçıvanlılar Ermənistanla birləşməkdən qəti imtina
etdilər, bunu zorakılıq kimi qiymətləndirdilər [18, v. 15]. Onlar qəti
olaraq bildirdilər ki, erınəni hökumoti tanınınayacaq, ermənilərə