SəDƏRƏk xeyriYYƏ CƏMİYYƏTİ naxçivan qəDİm dən güNÜM ÜZƏ QƏDƏR (Naxçıvan Muxtar Respublikasının 90 illiyinə həsr olunmuş məqalələr toplusu) Bakı 2014
Yüklə 8,95 Mb. Pdf görüntüsü
|
müəyyən qədər də olsa dəyişməsinə səbəb oldıı. Naxçıvanın azərbaycanlı əhalisinin qətiyyətli və inadlı mübarizosi ermonilərin Naxçıvan barəsindəki planlarım pozur. Məkrli niyyotlərini hələlik pərdələyən ermənilər və Ermənistan İnqilab Komitəsi 1920-ci il dekabrın 28-də Naxçıvanı müstəqil sovet respublikası kimi tanımış və bu ərazi ilə əlaqədar iddialanndan imtina etmişdir. Əsiində Ermənistanın Naxçıvanı Azərbaycanın bir hissəsi kimi deyil, müstəqil respublika kimi tanıması onun düşüniilmüş, məkrli planlarının tərkib hissəsi idi. Naxçıvanı müstəqil qurum kimi tanımaqla Ermənistan gələcəkdə onu ilhaq etmək niyyəti güdürdü. Azərbaycan boşevik rəhbərliyi Naxçıvan vilayətində təsirli tədbirlər görmək, əhalinin narazılığını sakitloşdirmək üçün B.Şahtaxtinskini 1921-ci il yanvarın 11-də Hərbi İnqilab Komitəsinin mandatı ilə fövqəladə komissar kimi Naxçıvan göndərir [16, v. 15]. Naxçıvan ərazisini Azərbaycandan ayıran Zəngozur mahalının Ermənistana verilməsi Naxçıvanm muxtariyyət mosoləsini zəruri edirdi. Ümummilli lider Heydər Əliyevin qeyd etdiyi kimi: “Əgər Zəngəzur mahalının Ermənistana verilməsi olmasaydı, bəlkə də Naxçıvanın muxtariyyəti də lazım deyildi və Azorbaycan vahid əraziyə malik olan bir ölkə idi” [25, s. 75]. Naxçıvan diyarınm əhalisi Azərbaycan Sovct Sosialist Respublikasının tərkibində muxtariyyət toləb edirdi. 1921-ci ilin yanvarında Azərbaycan, Ermənistan və Rusiya niimayəndələrinin təşəbbüsü ilə keçirilmiş rəy sorğusunda Naxçıvan əhalisinin 90%-dən çoxu Naxçıvan diyarınm muxtariyyət statusunda Azərbaycan SSR-in tərkibində qalmasına səs verdi [34, v. 79]. Bu roy sorğusunun nəticəsi Naxçıvanın Azərbaycanın tərkibindo saxlanılmasında mühüm rol oynadı. Naxçıvan məsələsində N.Nərimanovun əvvolki mövqeyindən fərqli olaraq sonradan prinsipial ırıövqe tutması, onıın adından B.Şahtaxtinskinin Moskvada apardığı danışıqlar Moskvanın Naxçıvan məsələsinə münasibətinin dəyişmosinə vo noticə ctibarı ilə Naxçıvana Azərbaycanın tərkibindo muxtariyyot statusu verilməsinə təsir etdi. Ümumiyyətlə, Naxçıvan Diyar İnqilab Koınitəsinin və Xalq Komissarları Sovetinin sədri, Azərbaycanın Ədliyyə komissarı, Rusiyada Azərbaycan SSR-in səlahiyyətli nümayəndəsi, Azərbaycan SSR-in Fəhlə-Kəndli Müfəttişi, Azərbaycan Xalq Komissarları Sovetinin sədr müavini kimi çox məsul vəzifələrin öhdəsindən layiqincə gələn Behbud ağa Şahtaxtinsikinin Naxçıvanın müxtariyyət statusu qazanmasında çox böyük xidməti olmuşdur [29]. O, fəaliyyəti dövründə Azərbaycan SSR-in müxtəlif problemləri ilə bağlı RSFSR XKS-in sədri V.Leninə teleqramlar vurmuş, məktublar yazmış, bu məktublara bir sıra arayışlar da əlavə etmişdir. Onun V.Leninə göndərdiyi məktub və arayışlar içərisində 1921-ci il martın 1-də göndərdiyi teleqram və ona daxil etdiyi əlavələrin xüsusi əhəmiyyəti vardır. Onun V.Leninə ünvanladığı bu teleqramda Naxçıvan, Zəngəzur, Dağlıq Qarabağ ərazilərinin gələcəyindən duyulan rahatsızlığı çatdırmış, bu mahallann milli tərkibi və coğrafıyasına dair arayışları da əlavə etmiş, Güney Qafqazda sərhəd məsələləri və xüsusilə də Naxçıvan bölgəsi ilə bağlı faydalı təkliflər irəli sürmüşdü [32, s. 304]. Martın 7-də V.Leninin dərkənarı ilə müzakirə üçün Siyasi Büroya göndərilən həmin məktuba martın 16- da Stalinin, Çiçerinin və b. iştirakı ilə baxılmış, B.Şahtaxtinskinin təklifi nəzərə alınmaqla Azərbaycanın himayəsində Naxçıvan Sovet Respublikasının təşkili barədə qərar qəbul olunmuşdu. Naxçıvamn Azərbaycan SSR-in himayəsi altında olan muxtar ərazi statusu RSFSR ilə Türkiyə arasında imzalanmış “ Dostluq və qardaşlıq haqqında”kı müqavilədə də öz əksini tapdı. I921-ci il martın 16-da imzalanan Moskva müqaviləsinin 3-cü maddəsinə əsasən belə bir qarşılıqlı razılığa gəlindi ki, “Naxçıvan vilayoti bu müqavilənin I (B) əlavəsində göstərilən sərhədlərdə Azərbaycanın himayəsi altında, həmin protektoratı Azərbaycanın heç bir üçüncü dövlətə güzəştə getməməsi şərti ilə muxtar ərazi təşkil edir” [22, v. 93 arx.; 16, s. 33, 37-38]. “Naxçıvanın ərazisi” adlı I (B) olavəsində bölgənin sərhədləri aşağıdakı kimi müəyyənləşdirilirdi: “Ararat stansiyası - Saray Bulaq dağı - Kömürlüdağ - Sayatdağı (7868)- Qurdqulaq kəndi - Həməsür dağı (8060) - 8022 yüksəkliyi - Kükü dağı (8282) və keçmiş Naxçıvan qəzasının şərq inzibati sərhədi” [44, s. 38]. Bununla da Naxçıvanın ərazi mənsubiyyəti ırıəsələsinə bir aydınlıq gətirildi. 1921-ci il oktyabrın 13-də RSFSR-in nümayəndəsinin iştirakı ilə Azərbaycan SSR, Ermənistan SSR, Gürcüstan SSR ilə Türkiyə arasında imzalanan Qars müqaviləsinə əsasən, Naxçıvanın ərazisi, sərhədləri daha da dəqiqləşdirildi. Müqavilənin 5-ci maddəsi və 3-cü əlavəsi Naxçıvamn ərazi mənsubiyyəti məsələsini bir daha təsdiqlədi, onun sərhədlərini qəti surətdə müəyyənləşdirdi. Buıada göstərilirdi ki, Naxçıvan vilayəti bu müqavilənin 3-cü əlavəsində müəyyən edilmiş sərhədlərdə Azərbaycanın himayəsi altında muxtar bir ərazi olduğu məsələsində müttəfıqdirlər [4, v. 9-19]. Müqavilə maddəsindən də göründüyü kimi, burada Moskva müqaviləsinin üçüncü maddəsinin müəyyən bir hissəsi, yəni, “Azərbaycan bu himayəçilik haqqını üçüncü bir dövlətə heç bir zaman güzəştə gedə bilməməsi” öz əksini tapmışdı. “Naxçıvanın ərazisi” adlı 3 nömrəli əlavədə bögənin sərhədləri aşağıdakı kimi müəyyənləşdirildi: “ Urmiya kəndi, oradan düz xəttlə Arazdəyən stansiyasına (bu stansiyanı Ermonistan SSR-də saxlamaqla), sonra düz xəttlə qərbi Daş-Burun dağına (3142) və daha sonra suayrıcı xətlə şərqi Daş-Burun dağı (4108) və Cəhənnəmdərəsi çayından keçməklə “ Bulaq”dan cənuba, Bağırsaq dağı (6607), (6587 suayrıcı xətti ilə və buradan keçmiş İrəvan, Şərur-Dərələyəz qəzalarının inzibati sərhədi ilə 6625 yüksəkliyindən keçərək Kömürlü dağına (6839), (6930) və daha sonra 3080 - Sayatdağ (7868) yüksəklikləri ilə Qurdqulaq kəndi, Həmosür dağı (8160),- 8022 yüksəkliyi, Kükü dağı (10282) və keçmiş Naxçıvan qəzasının şərq inzibati sərhədi” [22, v. 114-1 15]. Qars müqaviləsinin ınühüm əhəmiyyətindon biri Naxçıvanın statusu məsələsində razılığa gələn tərəflərin müoyyən edilməsidir. Bunlar Türkiyə, Azərbaycan vo Ermənistan hökumotləri idi [42, s. 17]. Qars müqaviləsi ilə Ermənistan da Naxçıvanın Azərbaycan ərazisi olduğunu rəsmən təsdiq etdi. Müqavilənin on əhəmiyyətli tərəflərindən biri də onun müddətsiz imzalanması idi. Bununla belə, Moskva müqaviləsindən fərqli olaraq Naxçıvanın statusu və tabeçiliyinə aid Azərbaycamn himayəçilik hüququ haqqında müddəa Qars müqaviləsində əks olunmamışdır. Umummilli lider Heydər Əliyev beynəlxalq Qars müqaviləsinin tarixdəki yerini və rolunu yüksək qiymətləndirərək demişdir: “Naxçıvan Azərbaycanm əsas torpağından ayrı düşdüyünə görə Naxçıvanın bütövlüyünü, təhlükəsizliyini, dövlətçiliyini, muxtariyyətini gələcəkdə də təmin etmək üçün Qars müqaviləsi bizim üçün çox böyük, əvəzi olmayan sənəddir...” [24, s. 9]. Naxçıvanın tarixi müqəddəratında, onun Azərbaycanın tərkibində saxlanılmasında bir sıra amillərlə yanaşı, Moskva və Qars beynəlxalq müqavilələrinin də rolu olmuşdur. Hər iki beynəlxalq müqavilo müddətsiz imzalanmış və bu gün də qüvvədədir. Həmin müqavilələri birtərəfli qaydada onu imzalayan dövlətlər ləğv edə bilməz. Beləliklə, 1917-1921 -ci illərdə aparılan inadlı mübarizə, 1921-ci il rəy sorğusunun nəticəsi, bir sıra görkəmli şəxsiyyətlərin fəaliyyətləri, Türkiyənin köməyi, beynəlxalq Moskva və Qars müqavilələrinin şərtləri Naxçıvan diyarına Azərbaycanın tərkibində muxtariyyət statusunun verilməsi ilə nəticələndi. ƏDƏBİYYAT 1. Azərbaycan tarixi. Yeddi cilddə. VI cild (aprel 1920 iyun 1941). Bakı: Elm, 2008, 568 s. 2. ARDA, f.28, siy. 1, iş 20 3. ARDA, f.28, siy. I, iş 55 4. ARDA, f.28, siy. I, iş 67 5. ARDA, f 4 11, siy. 1, iş 199 6. ARDA, f.894, siy. 2, iş 92 7. ARDA, f.894, siy. 2, iş 102 8. ARDA, f.894, siy. 10, iş 33 9. ARDA, f.894, siy. 10, iş 80 10. ARDA, f.894, siy. 10, iş 104 11. ARDA, f.897, siy. I , i ş 5 7 ;1 12. ARDA, f.970, siy. 1, iş 1 Yüklə 8,95 Mb. Dostları ilə paylaş:
|