SəDƏRƏk xeyriYYƏ CƏMİYYƏTİ naxçivan qəDİm dən güNÜM ÜZƏ QƏDƏR (Naxçıvan Muxtar Respublikasının 90 illiyinə həsr olunmuş məqalələr toplusu) Bakı 2014
Yüklə 8,95 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- İstifadə edilmiş ədəbiyyat M.S.Ordubadi. Qanlı illər, B., 1991, s. 126-131. Y en ə orada, s. 140.
- HMnepHH 1897 roaa, LXXI, ƏpHBaHCKaa ry6epHHa, T hc J wihc , c . 52-53; KaBKa3CKHH KajıeHflapb Ha
- CCP k 7 0 - J i e r a ı o BejiHKoro OKTHÖpa. EaKy, 1987, c.257 HTora Bcec0K)3H0H nepenncH HaceJieHHa 1959 r. A3ep6. CCP, M., 1963, c.
- 1918-1920 rr. M c t o p h h reHOUH/ıa HaxHMeBaHCKHx apMHH, EpeBaH, 2 0 1 2 , c. 278. A R PİİSSA , f. 277; iş 4 0 , v. 57, 79.
- 195, / ı e j ı o 4 5 5 , j i h c t 92 TaM >Ke, j i h c t 116 MÜNDƏRİCAT
- AZƏRBAYCAN TARİX QURUMU SƏDƏRƏK XEYRİYYƏ CƏMİYYƏTİ NAXÇIVAN QƏDİMDƏN GÜNÜM ÜZƏ QƏDƏR (Naxçıvan Muxtar Respublikasının 90 illivinə həsr olunmuş
- Format 60x84, 16/1, s.,ç.v. 16,375, kağız 80 qr/m2 ofset, Tiraj: 250əd. “Victory” mətbəəsində çap olunmuşdur.
əvvəllərində baş vermiş döyüşlərdə ermənilər ciddi uğursuzluğa düçar oldular. Vedililərə qarşı aparılan əməliyyatları dayandırmaq üçün Azərbaycan hökuməti, onun İrəvandakı nümayəndəsi X.Təkinski bir sıra siyasi-diplomatik addımlar atsalar da bunlar b ir nəticə verməmişdi. Yalnız iyul ayınm ortalarında Naxçıvanda ermənilər əleyhinə əməliyyatların başlanması Vedibasar müsəlmanlarını real soyqırımından xilas etdi. 1919-cu il iyulun 17-də Naxçıvan milli qüvvələri buradakı erməni qoşunlarına hücum edərək böyük uğura imza atdılar. Hücum nəticəsində bir çox silahlı erməni öldürülmüş və əsir götürülmüş, qalanları isə Zəngəzur və Dərələyəz istiqamətinə qaçmağa məcbur olmuşdular. İki cəbhədə mübarizə aparmağın çətinliyini başa düşən erməni hərbi rəhbərliyi belə şəraitdə qüvvələrin parçalanmasından ehtiyat edərək Naxçıvanda türk-müsəlman əhalinin üsyanmın yatırılmasını əsas vəzifə hesab etmiş və Vedibasarda hərbi əməliyyatları müvəqqəti dayandırmışdı. Dəmiryolu ilə geri çəkilmək imkanı olmayan erməni qoşunları Şərur- Şahtaxtı rayonunda da ciddi itkilər vermiş, təkcə iyul ayının 24-də Xanlıqlarda yerləşən 300-ə yaxın erməni əsgəri əsir alınmışdı. Naxçıvanda ciddi məğlubiyyətə uğrayan, Vedibasar azərbaycanlılarının müqavimətini qıra bilməyən erməni cəlladları bu uğursuzluqların əvəzini Zəngəzurun dinc, silahsız müsəlmanlarından çıxınağa başladılar. Bu qəzada əsil soyqırım törədən ermənilər təkcə 1919-cu ilin oktyabr ayının əvvəllərində 110 müsəlman kəndini ırıəhv etmiş, 60 mindən çox insan ermənilərin zorakıhqları nəticosində qaçqın düşmüşdü. Naxçıvan könüllüləri zəngəzurlu soydaşlarına kömək üçün bir sıra hərbi əməliyyatlar həyata keçirmişlər. Bu əməliyyatlardan biri 1919- cu ilin noyabrın sonlarında baş vermişdi. Xəlil bəyin və Kəlbəli xanın başçılığı altında horbi dəsto crməni qoşunlarının Zəngəzura gcdən yolunu tutrnaq üçün Bazarçay rayonuna yürüşü bir sıra səbəblərdən (bu səbəblər haqqında Naxçıvanın müvəqqəti gencral- qubcrnatorunun Qarabağ gcneral-qubcrnatoruna raportunda məlumat vcrilmişdir - K.İ.) uğursuzluqla nəticəsindo də ermənilərin bir müddət diqqətini yayındırınağa kömək etmişdi. Sisyan istiqamotindo hücuma keçmiş naxçıvanlılar bir neçə erməni kəndini ələ keçirmiş və şimal istiqamətindən Zəngəzura doğru hərəkət edən Azərbaycan ordusu ilə birləşmək, Dərələyəz boğazı ilə Ermənistanın Zəngəzurla əlaqəsini kəsmək imkanı yaranmışdı. Çox təəssüf ki, Azərbaycanla Ermənistan arasında bağlanmış 1919-cu il 23 noyabr tarixli sazişə uyğun olaraq Azərbaycan hökumətinin öz qoşunlarını Zəngəzurdan çıxarması və əksinə, Ermənistanın bölgəyə yeni qoşun hissələri gətirməsi ilə bu unikal şans əldən verilmiş oldu və biz, son nəticədə Zəngəzuru itirdik. Naxçıvanın ermənilər yaşayan kəndlərində quldur dəstələrinin zərərsizləş-dirilməsi də Zəngəzurda ermənilərin fəallığına öz təsirini göstərmişdi. Xüsusən 1919-cu ilin sonlarında Ordubadın Əylis, Danakert, Çənnəb, Parağa, Tivi kəndlərinin quldurlardan təmizlənməsi, bu kəndlərdən erməni əhalisinin mütəşəkkil qaydada köçürülməsi Zəngəzurda fəaliyyət göstərən qruplara silah-sursat, insan və ərzaq yardımının göstərilməsinin qarşısını almış, Zəngəzurda və Ordubadın yuxarıda adları çəkilmiş kəndlərində fəaliyyət göstərən quldur dəstələrinin birləşməsi təhlükəsini aradan qaldırmışdı. Naxçıvanın geostrateji cəhətdən əhəmiyyətli mövqeyi də xüsusi qeyd olunmalıdır. Ermənistan hökuməti Zəngəzurla ən əlverişli rabitə yolu olan Naxçıvam ələ keçirmək üçün bütün imkanlardan istifadə etməyo çalışırdı. Ermənilər Naxçıvanın türk dünyasının birliyinin təmin olunması baxımından da ınühüm əhəmiyyət kəsb etdiyini, bu regionun Azərbaycanın Türkiyə ilə birbaşa quru əlaqəsini yaradan rcgion olduğunu yaxşı dərk edirdilər. Eyni zamanda Naxçıvan Ermənistanın əsas ticarət tərəfdaşı olan İranla əlaqələrində xüsusi rol oynayırdı. Aleksandropol-Şahtaxtı-Culfa-Təbriz dəmir yolunun mühüm hissəsi Naxçıvan ərazisindən keçirdi. Bu ərazini ələ keçirməklə dəmiryol xəttinə nəzarəti təmin etmok, əslində bütün regiona nəzarəti ələ keçirmək demək idi. Bu baxımdan da Naxçıvanın uğurlu müdafıəsi həm də bütövlükdə Azərbaycan üçün strateji məsələ idi. Siyasi-diplomatik xarakterli tədbirlər: Naxçıvan şəhəri b ü t ü n bölgənin siyasi mərkəzi rolunda çıxış etdiyindən Naxçıvanın m i l l i liderləri onun taleyi gələcək statusu ilə bağlı baş verən proseslərdə bilavasitə iştirak edir, İngiltərə, Amerika, Ermənistan, İran tərə fləri ilə çoxsaylı təmaslarında həm Naxçıvan diyarının, həm də q o n ş u rayonlarının təmsilçisi və maraqlarının ifadəçisi kimi çıxış edirdilər. Bunu Azərbaycan hökumətinin, onun İrəvandakı r ə s m i niimayəndələrinin, eləcə də Naxçıvanın yerli hakimiyyət orqanları v ə ayrı-ayrı nümayəndələrinin müxtəlif ünvanlara göndərdikləri teleqramlar, məktublar, müraciətlər də təsdiq edir. Eyni z a m a n d a İrəvan quberniyasının müxtəlif yerlərindən, Zəngəzurdan N axçıvana göndərdikləri müraciətlərdə oranın müsəlman əhalisi N ax çıv a n liderlərindən onları qorumalarınt, himayələrinə götürmələrini x a h iş edirdilər. Bu baxımdan Araz-Türk hökumətinin (Respublikasının» fəaliyyəti səciyyəvidir. ATH-nin ərazisi Naxçıvan, Şərur-Dərləyəz. Ordubad qəzalarını, habelə Gərnibasar, Sərdarabad, Uluxanlı. Vedibasar, Qəmərli, Mehri rayonlarını əhatə edirdi. H ökum ətir mərkəzi əvvəlcə Qəmərli elan cdilsə də, sonra erməni hücumları iıə əlaqədar Naxçıvan şəhərinə köçərək burada fəaliyyət göstərmişdır. Göründüyü kimi ATH təkcə Naxçıvan ərazisini deyil, İrəvan quberniyasmın digər ərazilərini, eləcə də Zəngəzurun cənub hissəsini (Mehri rayonunu) əhatə etmiş, bu ərazilərin ermənilərdən qorunması üçüıı müəyyən cəhdlər göstərmişdir. İqtisadi dəstək. Bu dövrdə göstərilən bölgələrin Bakı. Azərbaycanın digər rayonları, İrəvan şəlıəri, eləcə də İranla əlaqələri kəsildiyindən bu bölgələrin əhalisinin iqtisadi tələbatları, ərzaq təminatı əsasən Naxçıvan vasitəsi ilə ödənilirdi. Bu dövrdə Ordubad. Qafan və Mehri rayonlarının, Şərur-Naxçıvan isə Sisyan rayonu və İrəvan qəzasının əsas təminat mənbəyi idi. Yeri golınişkən, Naxçıvan vasitəsilə təkcə azərbaycanlılar deyil, ermənilər də öz ərzaq ehtiyaclarını ödəyirdilər. Həırı də Naxçıvanın Culfa məntəqəsi İranla əlaqələrinin həyata keçirildiyi əsas nöqtə idi. Ona görə də Mehri- Ordubad-Naxçıvan-Şahtaxtı yolunu ələ keçirmək crmənilor üçün əsil ölüm-diriın ınəsələsinə çevrilnıişdi. Humanitar-mənəvı dəstək. Ermənistanm Azərbaycana qarşı 1918- 1920-ci illərdə həyata keçirdiyi işğalçılıq siyasətinin ən acı nəticələrindən biri də çoxminlik qaçqın ordusunun yaranması oldu. İrəvan quberniyasınm biitün qəzalarında, Zəngəzurda həyata keçirilmiş soyqırım və dcportasiya nəticəsində minlərlə müsəlınan öldürülmiiş və əsir götiirülmiiş, 300-dən çox kənd yandırılmışdı. Cənubi Azərbaycana pəııah aparan 45000 çox qaçqın İranda, 400 min qaçqın Naxçıvanda ağır şərtlər daxilində həyatla miibarizə aparırdı. Sonrakı illərdə, xüsusən 1920-ci ildə Naxçıvana qaçqınların gəlməsi daha kütləvi xaraktr almışdı. Bu yaxınlarada Rusiya Hərbi Arxivinin fondlarında tapdığımız sənədlərdən birində qeyd olunur ki, 1920-ci ildə daşnakların vohşilikləri nəticəsində 500 min qaçqın Araz çayı boynca toplanmışdır. Həmin sənəddə olan, Qırmızı Ordunun Naxçıvandakı hərbi hissəsinin komandanlığının XI Ordıı komandanlığına göndərdiyi 1920-ci ilin sentyabrma aid məlumatına görə isə l(bir) milyona yaxm miisəlman daşnakların tutduqları orazilordən qaçaraq Naxçıvan rayonunda, açıq səına altında döziilməz şoraitdə yaşayırdı. Belə şəraitdo özləri do oziyyət çokon naxçıvanlılar öz soydaşlarım taleyin iimidinə buraxmayaraq onlaıa arxa olmuşdıılar. Bu moqsodlo Naxçıvan Milli Şurası nozdindo B.Şahtaxtinskinin sədrliyi ilə Qaçqınlar Komitosi yaradılınışdı. olıali aıasında qaçqınlara yardım məqsodi ilo müxtəlif xevriyyo tədbirlori keçirilirdi. Erınonistan sovetloşondən soııra İrovaıı quberniyasından vo Zongoz.urdan Naxçıvana ponah gotirmiş az.ərbaycanlı qaçqınların çox az hissəsi öz doğına yıırdlarına qayıda bildi. Onların oksoriyyoti iiçiin Naxçıvan torpağı ikinci votən oldu. Naxçıvana İrovaıı quberniyasının ınüxtolif qozalarından golıniş azorbaycanlı qaçqınlar Şərurda, Naxçıvan şohərindo və otraf orazilordo, Zəngozıırdan qaçqın düşonlor iso osasoıı Şahbıız, Culfa vo Ordubad rayonlarıııda ınəskıınlaşdılar. Qaçqın azorbaycanlılar bir qayda olaıaq ermonilorin tərk etdiyi kondlordo (belələrinin sayı 43 idi K.İ.) yerloşmişdilor. Bıı giin onların nosillori do haqlı olaraq özlorini naxçıvanlı sayırlar. Beləliklo, Naxçıvan diyarının tarixi üçiin ağır dövr olan 1918- 1920-ci illordo Naxçıvan əhalisi noinki öz torpağmın ermənilorin əlinə keçməsinə imkan vermədi, burada Azərbaycanın varlığını qoruyub saxladı, eyni zamanda qonşu bölgələrdə yaşayan və ermənilərin vəhşiliklərinə məruz qalan soydaşlarına mümkün olan dəstəyi göstərdi. Ümid edirik ki, gələcəkdə bu problemlə bağlı tədqiqatlar daha geniş səpkidə davam etdiriləcək, Naxçıvanın qonşu ərazilərlə qarşılıqh münasibətləri, baş vermiş hadisələrin regionun etnososial strukturuna təsiri daha dərindən araşdınlacaqdır. Bu gün biz Naxçıvamn alınmaz qalaya çevrilməsində həlledici rol oynamış, bu yurdun türk döyüş ruhunu özündə təcəssüm etdirən qəhrəman oğullarını fəxarətlə yad edir, onlara minnətdarlığımızı bildiririk. Fəxr edirik ki, bu gün də Naxçıvanı yad əllərdən qoruyan igid oğullarımız var və onlar ata-babalarımn şərəfli hərb ənənələrini layiqincə davam etdirirlər. İstifadə edilmiş ədəbiyyat M.S.Ordubadi. Qanlı illər, B., 1991, s. 126-131. Y en ə orada, s. 140. İbrahim Etnur. M uxtariyyət ərəfəsind ə N axçıvan, N axçıvan , 2001, s. 88, 2 3 8 . riepBajı Bceoömaa nepenHCb HacejıeHHH P occhhckoh HMnepHH 1897 roaa, LXXI, ƏpHBaHCKaa ry6epHHa, T hc J wihc , c . 52-53; KaBKa3CKHH KajıeHflapb Ha 1917 r., TH(j)jiHc, 1916, c. 2 1 4 -2 2 1 . KaBKa3CKHH KajıeH/ıapb Ha 1917, c. 214-221. HapoflHoe x o 3 h c t b o A 3ep6 an/ı>KaHCKOH CCP k 7 0 - J i e r a ı o BejiHKoro OKTHÖpa. EaKy, 1987, c.257 HTora Bcec0K)3H0H nepenncH HaceJieHHa 1959 r. A3ep6. CCP, M., 1963, c. 140-141; MHCJieHHOCTb h c o c T a B HacejıeHHa CCCP, M. 1984, c. 126-127. CoxpaösiH 3 .A . LLlapyp-HaxHHeBaH b 1918-1920 rr. M c t o p h h reHOUH/ıa HaxHMeBaHCKHx apMHH, EpeBaH, 2 0 1 2 , c. 278. A R PİİSSA , f. 277; iş 4 0 , v. 57, 79. A R D A , f. 8 9 4 , s. 10, iş 78, v. 9-13. K oM M yH H CT, 1920, 15 O K Taöpa. Boe HHbiH apxMB P o c c h h c k o h O e / ı e p a u H H , cjDOH^. 195, / ı e j ı o 4 5 5 , j i h c t 92 TaM >Ke, j i h c t 116 MÜNDƏRİCAT Naxçıvanm muxtariyyot statusu..............................................................3 İSMAYIL HACIYEV Naxçıvamn arxeoloji abidələri tarixi irsimizin varislik rəmzidir...................................................................................... 29 NƏCƏF MÜSEYİBLİ Naxçivan qədiırı mədəniyyətlərin mərkəzidir....................................37 VƏLI BAXŞƏLIYEV Naxçıvanın Kür-Araz mədəniyyəti abidələri son tədqiqatlarda...57 ABBAS SEYİDOV Qədim Sədorək abidoləri....................................................................... 67 NƏCƏF MÜSEYİBLİ Gilan çay vadisinin arxeoloji abidolori.......................................... 107 BƏHLUL İBRAHİMLİ Şahtaxti abidbrinin öyrənihnəsi tarixi...........................................123 QƏHRƏMAN AĞAYEV Meydantopodə arxeoloji todqiqatlar............................................... 13 1 ƏKBƏR BƏDƏLOV Naxçıvan diyarı XV-XVII osrlordo..........................:..................... 138 TOFİQ NƏCƏFLI Naxçıvan xanlığmın tarixindon........................................................ 162 TOFİQ MUSTAFAZADÜ Naxçıvan xanlığmın ohalisi (XVIII-XIX osrin ovvollorindo).... 173 İRAIX) MƏMMƏDOVA 1826-1828-ci illor Rııs İran (Qacar) ınuhaıibnsi dövründo Naxçıvan xaıılığı vo 1827-ci il horbi kampaniyası...................... 180 NƏRMİNƏ ƏMİRBƏYOVA Muxtariyyot orofosindo Naxçıvanın ermoni tocavüzündon ıniidallosi............................................................................................. 1 ^7 İLIIAMİ Ə U Y L V "Lrınoni dövloti” yaratmaq siyasotinin acı noticolori.................. 197 GÜNTƏK.İN NƏCƏFLİ Mııxtariyyət illərində Naxçıvanda tarix elminin inkişafı (1 9 9 6 - 2014-cü illər)........................................................................................2 0 9 FƏXRƏDDİN SƏFƏRLİ 1946-1950-ci illərdə Azərbaycan SSR EA naxçıvan E lm i- Tədqiqat Bazasımn fəaliyyəti...........................................................2 1 6 AYPARA R Ü STƏM O VA Azərbaycanı Tədqiq və Tətəbbö Cəmiyyətinin Naxçıvan şöbəsinin ilk sədri Vahab Salman oğlu Həşimzadə....................................... 2 2 3 TAMİLLA K Ə RİM O V A Muxtariyyət dövründə Naxçıvanın tunc dövrü abidələrinin tətbiqi.............................................................................. 2 3 0 ZEYNƏB Q ULİYEVA Naxçivani muxtariyyətə aparan yola bir nəzər..............................2 3 8 ƏDALƏT QASIM OV Azərbaycanın Zəngəzur və Vedibasar bölgələrinin müdafıəsində naxçivanlilarin rolu (1918-1920-ci illər)........................................2 4 8 KAMRAN İSMAYILOV AZƏRBAYCAN TARİX QURUMU SƏDƏRƏK XEYRİYYƏ CƏMİYYƏTİ NAXÇIVAN QƏDİMDƏN GÜNÜM ÜZƏ QƏDƏR (Naxçıvan Muxtar Respublikasının 90 illivinə həsr olunmuş məqalələr toplusu) Kitab Sədərək Xeyriyyə Cəmiyyətinin Maliyyə dəstəyi ilə çap olunmuşdur. Satışı nəzərdə tutulmamışdır. Format 60x84, 16/1, s.,ç.v. 16,375, kağız 80 qr/m2 ofset, Tiraj: 250əd. “Victory” mətbəəsində çap olunmuşdur. Yüklə 8,95 Mb. Dostları ilə paylaş:
|